انسان بايد گوش و چشم را باز كند و از طريق وحى و رسالت كيفيت عبادت و عبوديت را اخذ كند و خود در آن تصرفى نكند.

و بعد از آنكه معلوم شد كه باب عبادات باب ثنا خوانى معبود است، بدان كه حضور قلب، چنانچه اشاره شد، به دو قسمت عمده تقسيم مى‌شود: يكى حضور قلب در عبادت، و دوم حضور قلب در معبود.

اما حضور قلب در عبادت، پس از براى آن نيز مراتبى است كه عمده آن دو مرتبه است:

يكى حضور در عبادت اجمالا. و آن چنان است كه در عين اشتغال به عبادت- هر عبادتى باشد چه از باب طهارات مثل وضو و غسل و چه از باب نماز و روزه و حج و ديگر امور- انسان به طريق اجمال ملتفت باشد كه ثناى معبود مى‌كند، گرچه خود نمى‌داند كه چه ثنايى مى‌كند و چه اسمى از اسماء حق را مى‌خواند. شيخ عارف كامل ما [1]، روحى فداه، براى اين نحو عبادت مثل مى‌دزدند به اينكه يكى قصيده در مدح كسى بگويد و به طفلى كه معناى آن را نمى‌فهمد بدهد كه در محضر او بخواند و به طفل بفهماند كه اين قصيده در مدح اين شخص است. البته آن طفل كه قصيده را مى‌خواند اجمالا مى‌داند ثناى ممدوح را مى‌كند، گرچه كيفيت آن را نمى‌داند.

ماها نيز كه طفل ثنا خوان حق هستيم و نمى‌دانيم كه اين عبادات را چه اسرارى است و هر يك از اين اوضاع الهيه با چه اسمى از اسماء ارتباط دارد و به چه كيفيت ثناى حق است، اين قدر بايد ملتفت باشيم كه هر يك از آنها ثنائى است از كامل مطلق و معبود و ممدوح على الاطلاق، كه خود ذات مقدس در اين اوضاع خود را ثنا فرموده و ما را امر فرموده كه در پيشگاه مقدسش اين نحو ثنا كنيم.

و ديگر از مراتب حضور قلب حضور قلب در عبادت است تفصيلا. و اين به مرتبه كامله براى احدى ممكن نيست جز خلّص اولياء و اهل معارف، ولى بعضى مراتب نازله آن ممكن است براى ديگران، كه اوّل مرتبه آن توجه به معانى الفاظ است در مثل نماز و دعا. و به اين مرتبه اشاره شده است در روايتى كه از ثواب الأعمال در سابق گذشت‌ [1]. و مرتبه ديگر آن است كه اسرار عبادات را به قدر امكان بفهمد و كيفيت ثناى معبود را در هر يك از اوضاع بداند. و اهل معرفت تا اندازه‌اى اسرار نماز و ساير عبادات را بيان كردند، و از اشارات اخبار معصومين، عليهم السلام، استفاداتى به قدر امكان كردند. گرچه فهم اصل حقيقت براى كم كسى اتفاق مى‌افتد، ولى تا آن اندازه هم كه ذكر شده غنيمت است براى اهلش.

[1] مراد مرحوم شاه‌آبادى است.

______________________________

[1] ص 432.