دلالت نمودن آيه شريفه مبنى بر آن است كه خلق متعلق به آن باشد بالذات. و اما اگر بالعرض مورد تعلق باشد، دلالتى ندارد، چنانچه محققين گويند. و بر فرض دلالت، احتمال آنكه موت عدم اصلى باشد وجهى ندارد. زيرا كه وجودى بودن عدم اصلى جمع نقيضين است، با آنكه موت را به معنى عدم اصلى دانستن خود في حدّ ذاته صحيح ننمايد.

بالجمله، تحقيق آن است كه «موت» عبارت است از انتقال از نشئه ظاهره ملكيه به نشئه باطنه ملكوتيه. يا آنكه موت عبارت است از حيات ثانوى ملكوتى بعد از حيات اولى ملكى. و بر هر تقدير، امر وجودى است، بلكه اتمّ از وجود ملكى است، زيرا كه حيات ملكى دنيوى مشوب به مواد طبيعيه ميّته است و حيات آنها عرض زايل است، به خلاف حيات ذاتى ملكوتى كه در آنجا از براى نفوس استقلال حاصل شود. و آن دار دار حيات و لوازم حيات است، و ابدان مثالى برزخى قيام صدورى به نفوس دارند، چنانچه در محل لايق مقرر است. بالجمله، حيات ملكوتى- كه از آن تعبير به موت شود تا به سمع شنوندگان سنگين نيايد- متعلّق جعل و خلقت، و در تحت قدرت ذات مقدس است.

در اشاره به توجيه نسبت ابتلا به حق تعالى‌

و معنى «اختبار» و امتحان و كيفيت نسبت آنها را به حقّ تعالى جلّ جلاله پيش از اين در شرح بعضى احاديث مذكور داشتيم‌ [1] به طورى كه جهل بر ذات مقدس لازم نيايد، و محتاج به تكلفات و تأويلات نباشد. و اجمال آن را به طريق اشاره مذكور مى‌داريم. و آن اين است كه نفوس انسانيه در بدو فطرت و خلقت جز محض استعداد و نفس قابليت نيستند، و عارى از هر گونه فعليت در جانب شقاوت و سعادت هستند، و پس از وقوع در تحت تصرف حركات طبيعيه جوهريه و فعليه اختياريه، استعدادات متبدل به فعليت شده و تميزات حاصل مى‌گردد. پس، امتياز سعيد از شقى و غثّ از سمين به حيات ملكى پيدا شود. و غايت خلقت حيات امتياز و اختبار نفوس است. پس، ترتب امتحان بر خلق معلوم شد. و اما خلق موت نيز دخيل در اين امتيازات هست، بلكه جزء اخير علت است، زيرا كه ميزان در فعليات صور اخيره است كه انسان با آن صورت منتقل [شود]. و بالجمله، ميزان امتيازات صور اخرويه ملكوتيه است، و حصول آنها به حركات جوهريه و اختياريه دنيويه‌

[1] ص 236.