أَ فِي اللّه شَكٌّ فاطِرِ السَّمَواتِ وَ الأرْضِ‌. [1]

مقام دوم در بيان آنكه توحيد حق و ديگر صفات او فطرى است‌

در بيان آنكه توحيد حقّ تعالى شأنه و استجماع آن ذات تمام كمالات را از فطريات است. و آن نيز به توجه به آنچه در مقام اوّل ذكر شد معلوم گردد، ولى ما اينجا به بيان ديگر اثبات آن كنيم.

بدان كه از فطرتهايى كه فطر النّاس عليها، فطرت تنفر از نقص است، و انسان از هر چه متنفر است، چون در او نقصانى و عيبى يافته است از آن متنفر است. پس، عيب و نقص مورد تنفر فطرت است، چنانچه كمال مطلق مورد تعلق آن است.

پس، متوجه إليه فطرت بايد «واحد» و «احد» باشد، زيرا كه هر كثير و مركبى ناقص است، و كثرت بى محدوديت نشود، و آنچه ناقص است مورد تنفر فطرت است، نه توجه آن، پس، از اين دو فطرت، كه فطرت تعلق به كمال و فطرت تنفر از نقص است، توحيد نيز ثابت شد. بلكه استجماع حق جميع كمالات را و خالى بودن ذات مقدّس از جميع نقايص نيز ثابت گرديد. و سوره مباركه «توحيد» كه نسبت حق جلّ و علا را بيان مى‌فرمايد (به حسب فرموده شيخ بزرگوار ما [2]، روحى فداه) از هويّت مطلقه كه متوجّه إليه فطرت است و در صدر سوره مباركه به كلمه مباركه «هو» اشاره به آن شده است، برهان بر شش صفتى است كه در دنباله آن مذكور است، زيرا كه چون ذات مقدسش هويت مطلقه است و هويت مطلقه بايد كامل مطلق باشد، و الا هويت محدوده است، پس مستجمع جميع كمالات است، پس «اللّه» است. و در عين استجماع جميع كمالات بسيط است، و الا هويت مطلقه نخواهد شد، پس «احد» است، و لازمه احديت و احديت است. و چون هويت مطلقه مستجمعه همه كمالات از جميع نقايص، كه منشأ همه برگشت به ماهيت نمايد، مبراست، پس آن ذات مقدس «صمد» است و ميان تهى نيست. و چون هويت مطلقه است، چيزى از او توليد و منفصل نشود و او نيز از چيزى منفصل نگردد، بلكه او مبدأ همه اشياست و مرجع تمام موجودات است، بدون انفصال كه مستلزم نقصان است. و هويت مطلقه نيز كفوى ندارد، زيرا كه در صرف كمال تكرار تصور نشود. پس، سوره مباركه از احكام فطرت، و نسبت حق تعالى است.

[1] «آيا در خداوند، پديد آورنده آسمان‌ها و زمين، شكى هست؟» (إبراهيم- 12).

[2] مراد مرحوم شاه‌آبادى است. حديث 1 پاورقى 51.