اثبات کرده است که آن را «حرکت جوهریه» مینامند. بنابر اصل حرکت جوهریه هیچ امر ثابتی در طبیعت وجود ندارد و نمیتواند وجود داشته باشد؛ همه چیز در طبیعت تدریجی الوجود است و جز این نمیتواند باشد. این فیلسوف که در عین حال یک عارف الهی است، هرگز در مخیلهاش خطور نمیکرد که روزی مردمی در جهان پیدا شوند و لازمه علم ازلی الهی و یا مشیت ازلی الهی را دفعی الوجود بودن همه اشیاء بپندارند.

ما در چند سال پیش مقالهای تحت عنوان «توحید و تکامل» در نشریه ماهانه مکتب تشیع نوشتیم [1] و راههای اشتباه فیلسوفان مغرب زمین را در تضادّ توحید با اصل تکامل روشن کردیم.

ازلیت مادّه

باز از جمله نمونههای نارسایی فلسفه غربی این است که خیال کردهاند نظریه ازلیت مادّه با اعتقاد به خدا منافی است و حال آنکه هیچ ملازمهای میان این نظریه و انکار خداوند نیست، بلکه حکمای الهی معتقدند لازمه اعتقاد به خداوند، اعتقاد به ازلیت و دوام فیاضیت او و دوام خالقیت اوست که مستلزم ازلیت خلق است.

یکی از دانشمندان روسی در مقالهای که به فارسی در یکی از مجلّهها در چند سال پیش ترجمه شده بود، نوشته بود که ابوعلی سینا در میان ماتریالیسم و ایدهآلیسم در نوسان بوده است.

چرا این دانشمند درباره ابن سینا اینچنین اظهار نظر میکند و حال اینکه یکی از مشخصّات «ابن سینا» این است که در آراء و عقاید خودش به یک روش رفته است و تذبذب و تناقض در گفتههایش یافت نمیشود. شاید حافظه نیرومند و فوق العادهاش که هیچ گاه افکارش را فراموش نمیکرد، یکی از علل این ویژگی است.

این دانشمند روسی چون دیده است ابن سینا از طرفی قائل به ازلیت مادّه است و برای زمان ابتدا قائل نبوده است، فکر کرده پس او ماتریالیست است. و از طرف دیگر دیده است که از خدا و آفرینش و علّت نخستین دم میزند، با خود فکر کرده که