تأثیر کلام اسلامی در فلسفه اسلامی

بحثهای کلامی اسلامی هر چند به نتیجه نهائی نرسید ولی این مباحث کمک و مدد فراوانی کرد به حکما و فلاسفه اسلامی در مسائل الهیات. یکی از جهاتی که فلسفه اسلامی در مسائل «الهیات بالمعنی الاخص» سرزمینهای جدیدی فتح کرد و فاصلهاش با فلسفه یونانی و اسکندرانی زیاد شد مایههایی است که از کلام اسلامی گرفت. متکلّمین، این حق را به گردن فلاسفه دارند که افقهای نوی گشودند و مسائل ویژهای طرح کردند اگرچه خود از عهده حلّ آنها برنیامدند.

متکلّمین علاوه بر اینکه با طرح یک سلسله مسائل، راه را برای فلاسفه باز کردند، از راه دیگر نیز خدمت بسزائی کردند، و آن اینکه چون در مقابل اندیشه یونانی تسلیم نبودند، به مقام معارضه برمیآمدند و به چهره فلسفه و فلاسفه ناخن میزدند، در ردّ فلسفه و فلاسفه کتاب مینوشتند و آراء آنها را نقض و رد میکردند. باب تشکیک و تردید در اندیشههای فلسفی را آنها باز کردند. تصادم و اصطکاک آراء و عقاید متکلّمان با آراء فلاسفه، و تلاشهای سخت فلاسفه برای خروج از بنبستها، تحرّک خاصّی در الهیات فلسفه اسلامی بوجود آورد. در تلاشهای سخت است که برقهایی میجهد و سرزمینهای تازهای کشف میشود.

مکتب عقلی شیعی

در این میان مکتب کلامی و فلسفی شیعی جالب توجه است. مکتب معتزله و اشاعره که از آنها سخن گفتیم هر دو مربوط است به جهان تسنن. شیعه همچنانکه در فروع احکام، استقلال داشت، در اصول و مسائل کلامی فلسفی و به اصطلاح در «معارف اسلامی» نیز کاملا مستقل بود.

در مکتب کلامی و فلسفی شیعی، مسائل عدل و توحید، مطرح و عمیقترین نظریات ابراز گردید. در چهار مسأله معروف، یعنی عدل و عقل و استطاعت و حکمت، جانب معتزله حمایت شد و به همین جهت شیعه جزء «عدلیه» به شمار آمد. ولی در مکتب شیعه، مفهوم هر یک از این چهار تا با آنچه معتزله به آن معتقد بودند تفاوتهایی داشت. مثلا در مکتب شیعی هرگز «اختیار» به صورت «تفویض» و واگذاری که نوعی سلب اختیار از ذات حق و نوعی استقلال در فاعلیت و نوعی خداگونگی برای انسان