معلّل بودن فعل باری به اغراض نیز فهمیده میشد.

عدل یا توحید؟ !!

خردهای که اهل حدیث بر معتزله میگرفتند و معتزله جواب درستی نداشتند این بود که اصل عدل (به مفهوم شامل اختیار و حسن و قبح عقلی و معلّل بودن افعال باری به اغراض) با توحید افعالی و بلکه با توحید ذاتی سازگار نیست؛ زیرا اختیار معتزله نوعی «تفویض» است، یعنی اختیاری که معتزله قائل است نوعی واگذاری و سلب اختیار از ذات حق است و بر ضد توحید فعلی است که هم برهانی است و هم در سراسر قرآن به چشم میخورد. چگونه ممکن است به بهانه تنزیه خداوند از انتساب کارهایی که از نظر ما زشت است، برای ذات او شریکی در فاعلیت قائل شویم؟! ما همین قدر که به فاعلهایی مستقل و به خود واگذاشته شده و بینیاز از ذات حق در فاعلیت قائل شدیم، برای خداوند شریک قائل شدهایم و حال آنکه نصّ قرآن کریم است که:

«... لم یتّخذ ولدا و لم یکن له شریک فی الملک و لم یکن له ولی من الذّلّ و کبّره تکبیرا» [1] همچنانکه حکمت و مصلحتی که معتزله درکارهای خداوند فرض میکنند، با توحید ذاتی و غنای ذاتی و منزّه بودن ذات حق از اینکه مانند داشته باشد و از اینکه معلول علتی باشد منافی است، زیرا اگر انسان کارهای خود را به خاطر غایتها و هدفها انجام میدهد، در حقیقت تحت تأثیر و انگیزه آن غایتها و هدفها قرار گرفته است. مگر نه این است که علت غائی، علّت علّت فاعلی است. یعنی علت غائی موجب فاعلیت فاعل است، اگر نباشد، فاعل، فاعل نیست. انسان که درکارهای خود غایت و هدف و غرض دارد، در حقیقت یک جبر از ناحیه هدف و غرض بر او حکومت میکند. خداوند متعال از هرگونه جبری آزاد و منزّه است هر چند جبر غرض و هدف بوده باشد.

اشاعره مدعی شدند که مسأله حسن و قبح ذاتی عقلی و حکم به اینکه افعال