اینکه اگر مردمی به ایمان مجهّز باشند و شایسته عمل کنند، در میدان تنازع بقا گوی سبقت را خواهند ربود و خلافت زمین در اختیار آنها قرار خواهد گرفت، سنّت قطعی و تغییر ناپذیر الهی است:

وعد اللّه الّذین امنوا منکم و عملوا الصّالحات لیستخلفنّهم فی الارض کما استخلف الّذین من قبلهم و لیمکننّ لهم دینهم الّذی ارتضی لهم [1].

اینکه عاقبت و نهایت ظلم و بیدادگری، ویرانی و تباهی و نابودی است، سنّت تغییر ناپذیر الهی است:

و تلک القری اهلکناهم لما ظلموا و جعلنا لمهلکهم موعدا [2].

الملک یبقی مع الکفر و لا یبقی مع الظّلم [3].

نظریات دیگر

مطابق آنچه ما توضیح دادیم، انقسام قضا و قدر به حتمی و غیر حتمی از وضع خاصّ موجودات سرچشمه میگیرد. موجودی که امکانات متعدّده دارد و علل مختلف ممکن است در او تأثیر کنند و هر علّتی او را در یک مجرا و یک مسیر بخصوص قرار میدهد، مقدّرات متعدّدی دارد؛ به هر اندازه که به علل گوناگون بستگی و ارتباط دارد، مقدّرات دارد؛ از این رو سرنوشت و قضا و قدر چنین موجودی غیرحتمی است. و امّا موجودی که بیش از یک امکان در او نیست و یک مسیر بیشتر برایش ممکن نیست و جز با یک نوع علّت سر و کار ندارد سرنوشتش حتمی و غیر قابل تغییر است. به عبارت دیگر، حتمیت و عدم حتمیت ناشی از جنبه قابلی است نه جنبه فاعلی؛ به معنی قابلیت واحد و قابلیتهای متعدّده است. از این رو مجرّدات علوی که فاقد امکان استعدادی میباشند و همچنین موجودات طبیعت در بعضی حالات که استعداد بیش از یک آینده