مانند گیاه نیست که تنها یک راه محدود در جلوی او هست و همینکه در شرایط معین رشد و نمو قرار گرفت، خواه ناخواه موادّ غذایی را جذب و راه رشد و نمو را طی میکند؛ و همچنین مانند حیوان نیست که به حکم غریزه کارهایی انجام دهد. بشر همیشه خود را در سر چهار راهیهایی میبیند و هیچ گونه اجباری ندارد که فقط یکی از آنها را انتخاب کند؛ سایر راهها بر او بسته نیست؛ انتخاب یکی از آنها به نظر و فکر و اراده و مشیت شخصی او مربوط است. یعنی طرز فکر و انتخاب اوست که یک راه خاص را معین میکند.

اینجاست که پای شخصیت و صفات اخلاقی و روحی و سوابق تربیتی و موروثی و میزان عقل و دوراندیشی بشر به میان میآید و معلوم میشود که آینده سعادتبخش یا شقاوت بار هر کسی تا چه اندازه مربوط است به شخصیت و صفات روحی و ملکات اخلاقی و قدرت عقلی و علمی او و بالاخره به راهی که برای خود انتخاب میکند.

تفاوتی که میان بشر و آتش که میسوزاند و آب که غرق میکند و گیاه که میروید و حتّی حیوان که راه میرود وجود دارد، این است که هیچ یک از آنها کار و خاصیت خود را از چند کار و چند خاصیت برای خود انتخاب نمیکنند، ولی انسان انتخاب میکند، او همیشه در برابر چند کار و چند راه قرار گرفته است و قطعیت یافتن یک راه و یک کار فقط به خواست شخصی او مرتبط است.

حتمی و غیر حتمی

در آثار و روایات دینی و در اشارات قرآنی، از قضا و قدر حتمی و قضا و قدر غیرحتمی یاد شده است و چنین مینماید دو گونه قضا و قدر است: حتمی و غیر قابل تغییر، غیر حتمی و قابل تغییر.

این پرسش پیدا میشود که معنی قضا و قدر غیر حتمی چیست؟ اگر حادثه خاصّی را در نظر بگیریم، یا علم ازلی حقّ و اراده او به آن حادثه تعلّق گرفته است یا نگرفته است؛ اگر تعلّق نگرفته است، پس قضا و قدر درکار نیست؛ اگر تعلّق گرفته است، حتماً باید واقع شود، و الّا لازم میآید علم حقّ با واقع مطابقت نکند و لازم میآید تخلّف مراد از اراده حق، که مستلزم نقصان و ناتمامی ذات حقّ است.

به بیان جامعتر، قضا و قدر در واقع عبارت است از انبعاث و سرچشمه گرفتن