این طور نبودند؟ آیا آنها به قضا و قدر و سرنوشت قبلی اعتقاد نداشتند و این مسأله جزء تعلیمات اوّلیه اسلام نبود و بعد در عالم اسلام وارد شد- همچنانکه بعضی از مورّخین اروپایی گفتهاند- و یا اینکه نوع اعتقاد آنها به قضا و قدر طوری بوده که با اعتقاد به اختیار و آزادی و مسؤولیت منافات نداشته است؟ یعنی آنها در عین اینکه به سرنوشت اعتقاد داشتهاند، معتقد بودهاند که سرنوشت به نحوی تحت اختیار و اراده انسان است و انسان قادر است آن را تغییر دهد. اگر چنین طرز تفکری داشتهاند، آن طرز تفکر بر اساس چه اصول و مبانیی بوده است؟

قطع نظر از اینکه مسلمانان صدر اوّل چگونه استنباط کرده بودند، باید ببینیم منطق قرآن در این مسأله چیست و از پیشوایان دین در این زمینه چه رسیده است و بالاخره منطقاً ما باید چه طرز تفکری را در این مسأله انتخاب کنیم؟

آیات قرآن

در برخی از آیات قرآن صریحاً حکومت و دخالت سرنوشت، و اینکه هیچ حادثهای در جهان رخ نمیدهد مگر به مشیت الهی و آن حادثه قبلا در کتابی مضبوط بوده است، تأیید شده است از قبیل:

ما اصاب من مصیبة فی الارض و لا فی انفسکم الّا فی کتاب من قبل ان نبرأها انّ ذلک علی اللّه یسیر [1].

هیچ مصیبتی در زمین یا در نفوس شما به شما نمیرسد مگر آنکه قبل از آنکه آن را ظاهر کنیم، در کتابی ثبت شده و این بر خدا آسان است.

و عنده مفاتح الغیب لا یعلمها الّا هو و یعلم ما فی البرّ و البحر و ما تسقط من ورقة الّا یعلمها و لا حبّة فی ظلمات الارض و لا رطب و لا یابس الّا فی کتاب مبین [2].