را به نام ثروت فاقد است نه آنکه او هم به نوبه خود چیزی دارد و آن فقر است و فقیر هم مانند غنی از یک نوع دارایی بهرهمند است، چیزی که هست غنی دارای ثروت است و فقیر دارای فقر.

«مرگ» هم از دست دادن است نه بدست آوردن. لذا جسمی که صفت حیات را از دست میدهد و به جمادی تبدیل میشود تنزّل یافته است نه ترقّی.

اما گزندگان، درندگان، میکروبها، سیلها، زلزلهها و آفتها از آن جهت بد هستند که موجب مرگ یا از دست دادن عضوی یا نیرویی میشوند یا مانع و سدّ رسیدن استعدادها به کمال میگردند. اگر گزندگان، موجب مرگ و بیماری نمیشدند بد نبودند؛ اگر آفتهای نباتی موجب نابودی درختان یا میوه آنها نمیشدند بد نبودند؛ اگر سیلها و زلزلهها تلفات جانی و مالی ببار نمیآوردند بد نبودند. بدی در همان تلفات و از دست رفتنها است. اگر درنده را بد مینامیم نه به آن جهت است که ماهیت خاص آن، ماهیت بدی است بلکه از آن جهت است که موجب مرگ و سلب حیات از دیگری است. در حقیقت، آنچه ذاتاً بد است همان فقدان حیات است. اگر درنده وجود داشته باشد و درندگی نکند، یعنی موجب فقدان حیات کسی نشود، بد نیست، و اگر وجود داشته باشد و فقدان حیات تحقق یابد بد است.

از نظر رابطه علّت و معلولی، غالبا همان فقدانات واقعی، یعنی فقر و جهل، سبب اموری مانند میکروب و سیل و زلزله و جنگ و غیره میشوند که از نوع بدیهای قسم دوم میباشند، یعنی موجوداتی هستند که از آن جهت بدند که منشأ فقدانات و نیستیها میشوند.

ما در مبارزه با این نوع از بدیها باید اول با بدیهای نوع اول مبارزه کنیم و خلأهایی از قبیل جهل و عجز و فقر را پر کنیم تا بدیهای نوع دوم راه پیدا نکند.

در مورد کارهای اخلاقی و صفات زشت نیز جریان از همین قرار است. ظلم، بد است زیرا «حق» مظلوم را پایمال میکند. حق، چیزی است که یک موجود استحقاق آن را دارد و باید آن را دریافت کند. مثلًا علم برای انسان یک کمال است که استعداد انسانی، آن را میطلبد و به سوی آن رهسپار است و به همین دلیل استحقاق آن را دارد. اگر حق آموزش را از کسی سلب کنند و به او اجازه تعلیم ندهند ظلم است و بد است، زیرا مانع کمال و موجب فقدان شده است. همچنین ظلم برای خود ظالم نیز بد است از آن جهت که با استعدادهای عالی او مزاحمت دارد؛ اگر ظالم، غیر از قوّه غضبیه، قوّهای ما فوق آن نداشت، ظلم برای او بد نبود بلکه ظلم برای او مفهوم نداشت.