هستند.

ولی این استدلالها مشکل را حل نمیکند و امر کلّی در برگیرنده درست نمیشود. ملاصدرا روی بحثهای دیگر رسید بدانجا که گفت اصلا «کلّی انسان» دارای نشئههای متفاوت است؛ انسان دارای نشئه قوه خیال است، دارای نشئه قوه عقل است و دارای نشئه قوه حواس است و دیگر نشئهها، و هر کدام از این نشئهها یک کلّی مخصوص به خود دارند؛ مثلًا این جزئی، در حس است که جزئی است، در خیال شکل دیگری دارد؛ و این نشئهها داخل هم نمیشود ولی عقل به نحو خاصی استنباط میکند؛ یعنی آن وجود عقلانی آنقدر وسیع است که شامل کلی میشود، و جزئی «تعالی» مییابد، برتر و بالاتر میرود کلی میشود و اگر به صورت کلی درآید نه این است که از آن کاسته میشود.

و باز مسائل دیگر که اشارهای میکنم به یکی از آنها. باید بگویم که فلسفه ملا صدرا را هیچ کس بدون ده پانزده سال مطالعه نمیتواند در آن نظر دهد، زیرا در حدود پنجاه و پنج شصت سال ملا صدرا روی فلسفهاش کار کرده است؛ البته یک مقدار اجمالی و کم میشود با آن آشنا شد.

مسأله اتحاد عاقل و معقول

یکی از آن مسائل فلسفه او مسأله «اتحاد عاقل و معقول» است که کانت هم به شکلی آن را بحث کرده و آن را به نامهای دیگر هم ذکر کرده؛ و این مسأله یعنی اینکه: وقتی من «جزئی» را حس میکنم، «من» چیزی دیگر و آن «حس جزئی» چیز دیگر است؟ یا اینکه نه، آن خیال قسمتی از من است، آن اندیشه خود من هستم؟ آنوقت است که با پاسخگویی به این مسأله ارزش اندیشهها برای انسانها روشن میشود که «من» هر کسی با اندیشههای آن کس یگانگی دارد و هر کس آن چیزی است که اندیشه دارد. مولوی با عرفان گفته:

من چیستم؟ گوید تو همان اندیشهات هستی؛ بگو ایدهات چیست، بگو چی