خارجی هستند از نظر آن حکما مساوی با ظلمتاند، و این خود نوعی ثنویت فلسفی است و هرگز با نظریه مساوی بودن وجود با نور و مساوی بودن عدم با ظلمت که نوعی توحید فلسفی است قابل انطباق نیست.

وجود ذهنی

مسأله وجود ذهنی نیز از مسائلی است که مستقلا و به صورت یک فصل و یا یک مسأله قابل توجه در میان قدمای فلاسفه تا زمان خواجه نصیر الدین (تا آنجا که من به خاطر دارم) مطرح نشده است و تا آنجا که ما به یاد داریم در کتب بوعلی هرگز فصلی به این مبحث اختصاص نیافته است و هرگز اصطلاح «وجود ذهنی» هم در کلمات بوعلی نیامده است. البته اصل مدعای وجود ذهنی یعنی اینکه حقیقت علم عبارت است از تمثّل حقیقت اشیاء در ذهن، در کلمات بوعلی آمده است هم در اشارات و هم در شفا. بنابر این این تصور خام که بعضی خیال میکنند همه مسائلی که در کلمات متأخّران نظیر صدرالمتألهین طرح شده است کپیهای است از کلمات قدما مثل بوعلی و حتی بعضی تا ارسطو هم پیش میروند، تصور غلطی است. این مبحث در اسفار پانزده صفحه بزرگ به قطع رحلی به آن اختصاص داده شده است در صورتی که در کتب شیخ چند سطری فقط در این باره بحث شده است. بحث «وجود ذهنی» در میان قدمای اسلامی درباره حقیقت علم و ادراک است ولی نه از آن جهت که آیا علم و ادراک چه ماهیتی دارد و داخل در چه مقولهای است؟ بحث در علم و ادراک از آن جهت که چه ماهیتی دارد و داخل در چه مقولهای است، در مبحث «مقولات» طرح میشود اما آنچه در باب «وجود ذهنی» طرح میشود مربوط است به رابطه علم با معلوم، و در حقیقت مربوط است به میزان واقعنمایی علم و ادراک که آیا ادراکات تا چه اندازه محتوی حقیقتاند؟ و به عبارت دیگر ارزش معلومات ما چیست و چه اندازه است؟ چنانکه میدانیم در عصر جدید نیز درباره «ارزش معلومات» زیاد بحث شده است و شاید این بحث به وسیله دکارت در عصر جدید آغاز شده باشد. دکارت ارزش