اشراق بدان تعلق گرفته باشد. صدرا با برهان اثبات میکند که حقیقت علّیت به تجلّی برمیگردد.

عرفا با علیت- علیتی که فلاسفه قبل میگفتند- مخالفند. بنا بر آنچه فلاسفه قبل میگفتند ذات حق علت اشیاء است؛ ذات حق که علت است خود چیزی است و علیت او یعنی خلق و ایجاد او چیز دیگر است و وجود مخلوق چیز سوم.

اما با دید ملا صدرا خلق و مخلوق یکی میشود و خلق و مخلوق از شؤون علت است، جدا و ثانی علت نیست؛ به این معنی که تفاوت علیت با معلول، یعنی تفاوت ایجاد با وجود، ذهنی محض است؛ کثرت ایجاد و وجود صرفاً ساخته ذهن میباشد اما کثرت علت و معلول کثرتی است واقعی و در عین حال از نوعی وحدت خالی نیست، به این معنی که معلول ثانی علت نیست بلکه شأن اوست و به منزله اسم و صفت اوست و مانند هر موصوف و صفت و مسمّی و اسم، مرتبهای از مراتب اوست. اگر ما به حقیقت اشیاء (وجود آنها) برسیم نمیتوانیم آنها را از مضافالیهشان (خدا) جدا کنیم؛ ولی چون ما ماهیات موجودات را درک میکنیم، کثرت را مینگریم نه وحدت را.

در فلسفه ملا صدرا بین عقیده فلاسفه و عرفا آشتی داده شد. او دریافت که علیت جز تجلّی نیست و تجلّی جز علیت نتواند بود.

* نظریه « خلق جدید » عرفا

نظریه «خلق جدید» عرفا آن است که قائل به انفصالاند.

معنی «انفصال» آن است که لحظه به لحظه جهان نو میشود در حالی که بین این «نو» و آن «کهنه» هیچ رابطه اتّحادی نیست؛ بلکه به معنی قبض و بسط متعدد است.

عرفا بر این ادعای خود استدلال نمیکنند بلکه میگویند چنین کشف کردهایم (الوجود المنبسط فعله و الوجودات الخاصّة أو الماهیة أثره). حاجی سبزواری میگوید:

«ماهیات به وجود منبسط موجود میشوند و عالم عبارت است از ماهیات».

ماهیات با یک «تجلّی» که همان وجود منبسط است ظاهر میشود.

این ماهیات منتسب به همان وجود است. مراد از «عالم» در نزد عرفا همین