حرکت را به سه نحو میتوان تصویر کرد: یکی به صورت اکوان منفصل که در آن، رابطه گذشته و آینده به کلی گسسته است؛ دیگر به صورت متحرک و حرکت و محرک و حرکت که مرتبه گذشته در آینده موجود است. البته این فرض با اینکه «هر چه در طبیعت است حرکت است» منافی است. سوم اینکه رابطه اتصالی است، هر مرتبهای در مرتبه دیگر معدوم است و عدم تا اعماق حرکت راه یافته است. به این معنی هرگز مرتبهای با مرتبه دیگر موجود نیست و شرط علت، معیت است و لهذا محال است که مرتبهای علت مرتبه دیگر باشد.

توجیه حرکت در مغرب زمین

در مغرب زمین مسئله به شکل دیگری توجیه شد به طوری که نتیجهای درست مخالف آن نتیجه به دست آمد. گروهی از فلاسفه غرب دو اصل ناسازگاری و حرکت را به یکدیگر پیوند زدند و گفتند که ناسازگاری علت و توجیه کننده حرکت است، که این حرف در جهان انعکاس زیادی یافت. اما خود ناسازگاری از کجا پیدا شد؟ اینجاست که تا مقدمهای که منتهی به این نظریه شده است توضیح داده نشود این مطلب روشن نمیشود.

آنها این نتیجه را از منطق دیالکتیک هگل گرفتند که اتفاقا خود او از این منطق چنین نتیجهای را نگرفته بود. منطق ساخته و پرداخته هگل، برای خودش یک نتیجه و برای برخی شاگردانش نتیجهای معکوس آن داشت.

هگل چه میگفت؟ تا سخن او روشن نشود سخن پیروان او را نمیتوان تشریح کرد و نمیتوان نقاط قوّت یا ضعف آن را روشن نمود. هگل یک اختلاف بسیار اساسی با همه فلاسفه جهان ابراز کرد. او پرسید فلسفه یعنی چه؟ و جواب داد: فلسفه یعنی توضیح جهان هستی. بعد گفت: توضیح جهان هستی از چه راه؟ و جواب داد: تاکنون فلاسفه جهان خواستهاند جهان هستی را از طریق علیت توضیح دهند و این بر اساس یک اشتباه و یک مقایسه بوده است. دیدهاند در امور جزئی میتوان قوانین حاکم بر اشیاء را از راه علت و با قانون علیت توضیح داد: آب چرا یخ بسته است؟ برای اینکه درجه حرارت چند درجه زیر صفر است و آب یخ میبندد. علت یخ بستن آب، سرمای زیر صفر است. آب آن سماور چرا بخار شده است؟ برای اینکه حرارت بیش از 100