انسان هم در این فلسفه آنچنان وجدانش منفعل است و حالت انعکاسی و تبعی دارد که نمیتواند جز مطابق شرایط محیط فکر کند و جز این چارهای ندارد.

بنابراین مارکسیستها گاهی سخنانی میگویند که با فلسفهشان جور در نمیآید. مثلًا میگویند:

آن شخص بیشرمانه چنین کرد. [باید به آنها گفت] در فلسفه شما اساساً این حرفها غلط است، اصلًا ملامت کردن غلط است. یک سرمایهدار را انسان بیاید ملامت کند که تو چرا استثمار میکنی؟! تو که میگویی انسان در کاخ و در کوخ دو جور فکر میکند؛ یعنی من که آقای مارکس هستم اگر مرا در کاخ بگذارید یک آدمم، در کوخ بگذارید آدم دیگری هستم، یعنی اگر مرا به جای سرمایهدار بگذارند مثل سرمایهدار فکر میکنم، سرمایهدار را هم به جای من بگذارند مثل من فکر میکند، من به جای او باشم جبراً مثل او فکر میکنم، او هم به جای من باشد جبراً مثل من فکر میکند، بنابراین نه کار من تحسین دارد و نه کار او ملامت. و لهذا اینکه اینها گاهی چنین سخنانی میگویند که مثلًا حق با این است [با فلسفهشان سازگار نیست.] خود مارکس هیچ حرفی از عدالت، باید و نباید و اخلاق نمیزند. این نکته را میفهمد، میگوید این حرفها معنی ندارد و واقعاً هم در فلسفه او معنی ندارد. بنابراین اخلاق در این مکتب چه خواهد بود؟ میگوید هرچه که به انقلاب کمک کند، یعنی یک جریان تکاملی جبری را میبیند. البته وقتی اختیار نباشد اخلاق اساساً غلط است و معنی ندارد. وقتی جبر باشد اصلًا اخلاق از ریشه غلط است. ولی چون نمیتوانند اخلاق را نفی کنند میگویند اخلاق کمونیستی یعنی هرچه که به سوی انقلاب باشد، خوب و بد ما در همین یکی خلاصه میشود؛ دیگر مفاهیم راستی، درستی، امانت، حق شناسی، حق ناشناسی و غیره حرف مفت است؛ این کار به آن آینده کمک میکند [پس خوب است.] مثل اینکه بگوییم کود به رشد این گیاه کمک میکند یا نه؟ کمک میکند، پس خوب است. این کار هم به انقلاب کمک میکند پس خوب است، به انقلاب صدمه میزند پس بد است. اگر ما تمام انبیا و اولیا را بکشیم انقلاب یک قدم پیش میرود، پس خوب است. و لهذا اینها در آن فرضیه «اصلاح یا انقلاب» مخالف اصلاحاند، میگویند اصلاح انقلاب را به تأخیر میاندازد، پس اصلاح [بد است.] قائل به اخلال هستند، میگویند نابسامانی موجّه است چون نابسامانی تضاد و کشمکش را بیشتر میکند، وقتی کشمکش بیشتر شد