فلسفه تارخ ج1: ص83

را به ما تحمیل کرده و ما نمیتوانیم از جبر آن آزاد باشیم و باید آن را داشته باشیم. در نتیجه همیشه بشر مسائل اخلاقی و معنوی را تابع آن قرار میدهد. این مطلب فی حد ذاته تا حدی مطلب درستی است. (همیشه باید جنبههای مثبت و منفی حرفها هر دو را گفت.) در اینکه وجدان انسان در بسیاری از مواقع تابع ضرورتهای عملی است نمیتوان شک کرد.

به عنوان مثال ذکر این داستان مناسب به نظر میرسد: شخصی بود نجف آبادی به نام آقا شیخ محمدحسن. خیلی مرد خوبی بود و اندکی در کارها وسواس داشت، مخصوصاً در طهارت، نجاست و وضو گرفتن. رفت مکه و برگشت. مثل اینکه همان سالِ حاجی کویتیها بود و با ماشین رفتند. آنجا وسیله نبود. یک آفتابه آب داشتند که پانزده نفر میبایست با آن وضو بگیرند. گفت منآنجا دیدم خیلی ساده با یک استکان آب هم میشود وضو گرفت.

آدمی که در مدرسه جدّه همیشه یک رودخانه آب از جلویش رد میشود، خیلی دیر یقین پیدا میکند که صورتش را شست یا نشُست. اما آنجایی که بیش از یک استکان آب وجود ندارد زودتر هم یقین میکند. آب قلیل خودش احکامی دارد، ولی مردمی که همیشه سروکارشان با آب لوله کشی و آب جاری و استخر داخل حیاط است، کم کم طهارت با آب قلیل به آنها نمیچسبد.

این همان ساختن شرایط محیط است. شرایط که عوض شود میبیند خوب هم میسازد، حسابی هم میچسبد.

شما میبینید بسیاری از اصلاحات را ضرورت به وجود میآورد. ما خودمان در همین مسائل دینی دیدهایم. خیلی حرفها منطقی است. آدمهای فهمیده قبل از آنکه ضرورت پیدا شود، یک حرف منطقی را عرضه میدارند. جامعه قبول نمیکند، بلکه در مقابلش مقاومت میکند چون در آن شرایط است. ولی وقتی که ضربات و فشار زیاد وارد شد منطقها هم عوض میشود، آنوقت میگویند نه، درست است. منطق که همان منطق است، منطق که فرق نکرده، یعنی از نظر دلیل و منطق و نیروی اقناع فکری، وضعیت با آن وقت هیچ فرق نکرده، ولی تا وقتی که زور نیامده انسانها حاضر نیستند خودشان را تطبیق دهند. وقتی که زور آمد فکرشان هم عوض میشود.