میگوید: مرحله دوم آگاهی انسان، از دکارت شروع میشود و آن آگاهی انسان نسبت به خود است، چطور؟ انسان آگاه است نسبت به طبیعت و حتی آگاه است نسبت به خود؛ علم به خود دارد، علم به طبیعت دارد، ولی ممکن است که علم به علم خودش نداشته باشد. به طبیعت آگاه است اما به آگاهی خودش به طبیعت آگاه نیست. حتی به خودش آگاه است ولی به آگاهی خودش به خودش آگاه نیست که این را در اصطلاح قدما «علم بسیط» میگویند [1]. قدما میگفتند «علم بسیط و جهل بسیط»، «علم مرکب و جهل مرکب». میگفتند یکی جاهل است به جهل بسیط، یعنی نمیداند ولی میداند که نمیداند. مثل اینکه من ریاضیات نمیدانم ولی میدانم که ریاضیات نمیدانم. ولی یکی دیگر جهلش مرکب است، نمیداند و نمیداند هم که نمیداند. اولی یک آگاهی آمیخته به ناآگاهی است.

ریاضیات نمیدانم، ناآگاهم، ولی میدانم که نمیدانم، یعنی آگاهم به ناآگاهی خود. آگاهی به ناآگاهی هم به اندازه آگاهی به آگاهی ارزش دارد.

ولی یک کسی نمیداند، آگاه نیست، و نمیداند هم که نمیداند بلکه خیال میکند که میداند.

نمیداند ولی خیال میکند که میداند، یعنی یک موهومی در مغزش آمده است. این را «جهل مرکب» میگویند.

اما یکی میداند ولی نمیداند که میداند. اغلب، انسانهای بسیط از این قبیل هستند. یک بچه چیزی را میداند ولی خودش نمیداند که میداند. ولی انسان وقتی که رشد پیدا میکند- در اصول فلسفه ما این مطلب را به این شکل گفتهایم- ذهن او به سوی خودش انعطاف پیدا میکند. تا مراحلی از رشد انسان، ذهن مثل نورافکنی است که فقط بیرون را میبیند، دستگاه عکسبرداری است که فقط بیرون را عکسبرداری