که قبلًا حقوق زیاد میگرفت و در خانهاش نوکر و کلفت داشت برای اینکه یک عده مردم بیکار بودند و مجبور بودند بیایند بخور و نمیری از این آقا بگیرند و در خانه او یکی به نام کلفت و یکی به نام نوکر خدمت کنند، حالا که آنها نیستند و خودش باید کارش را انجام بدهد او باید هم بگوید این جامعه خراب شده است. بله، از نظر او جامعه خراب شده است ولی از نظر آن نوکر و کلفت که اکنون آزادی به دست آورده و خودشان برای خودشان آقا هستند اینطور نیست.

یک سلسله از این گونه مسائل را مطرح و خلط مبحث میکند.

مسئله تکامل جامعه یک مسئله بسیار اساسی است. من در آن وقت که مقاله «قیام و انقلاب مهدی علیه السلام» را مینوشتم، بدون اینکه توجه زیادی به این کتاب داشته باشم مسئله تکامل را طرح کردم. حالا که فکر میکنم میبینم با اینکه این چیزها را ندیده بودم، مسئله در آنجا با اساس خوبی طرح شده است.

جنبههای زیادی هست که این جنبهها را باید از این کتاب ببینیم. اولین چیزی که اینجا طرح میکند مطلبی است که از شخصی به نام پروفسور پوویک نقل میکند:

اشتیاق به تفسیر تاریخ چنان ریشهدار است که اگر فاقد بینش سازندهای از گذشته باشیم به عرفان یا مشرب کلبی کشانده میشویم.

بعد خودش توضیح میدهد که:

مقصود از عرفان خیال میکنم نظریهای است که مفهوم تاریخ را خارج از تاریخ در قلمرو حکمت الهی یا مقوله رستاخیز میپندارد، یعنی نظریه نویسندگانی چون بردیااف و توین بیکه آخرین مورخ زمان ما بوده است. مقصود از مشرب کلبی عقیدهای است که تاریخ را بیمعنی یا واجد مفاهیم بالسویه متغیر یا نامتغیر یا معنایی خودسرانه که ما بدان میدهیم میداند و من نمونه آن را چندین بار نقل کردم.

مؤلف روی یک جمله تکیه میکند، اینکه «ما باید بینش سازندهای از تاریخ