تاریخ علم است یا نه، بحث کردهایم و این بحثها با هم مربوطند. علم بودن تاریخ به این است که ضوابطی در کار باشد، و در کار بودن ضوابط بستگی به این دارد که روابط علّی و معلولی در کار باشد، و اگر روابط علّی و معلولی در کار نباشد و در نتیجه ضوابطی در کار نباشد قهراً پای تصادف به میان میآید و اگر پای تصادف به میان بیاید در اینجا علم معنی ندارد، چون علم عبارت است از کشف یک سلسله قوانین کلی در موضوعخاص.

بعد میگوید اولین کسی- بلکه باید گفت از اولین کسانی- که متوجه این نوع بحث در تاریخ شد منتسکیو است. قبلًا تاریخ صورت علمی نداشت زیرا صرفاً وقایع را متعرض میشدند بدون اینکه به علل آن توجهی کنند. تازه وقایعی که ذکر میکردند وقایع جزئی مربوط به زندگی اشخاص بود نه وقایع مربوط به حالات جامعه و تحولات اجتماعی. منتسکیو از اولین کسانی بود که به این مسئله توجه کرد و کتابی به نام علل عظمت و انحطاط روم نوشته است که در آن، تمدن قدیم روم را- که بعد از تمدن یونان و قبل از تمدن اسلامی و حتی قبل از تمدن اسکندرانی بوده- بررسی و بحث کرده است. در کتاب روح القوانین هم راجع به این موضوع سخن گفته است. منتها او روی «علل کلی» تکیه دارد- که بعداً در بحث تصادف در این باره بیشتر صحبت میکنیم- و یک سلسله علل کلی را مؤثر میداند. بحث معروفی که در باب محرک تاریخ میان علما مطرح است که نیروی محرک تاریخ چیست، و بعضی میگویند این محرک عوامل جغرافیایی است، بعضی عوامل نژادی را محرک میدانند، بعضی گفتهاند عوامل شخصی یعنی قهرمان است، بعضی گفتهاند عوامل اقتصادی و بعضی عوامل دینی و الهی، این بحث مبتنی بر این است که ما اصل علیت را در تاریخ بپذیریم وگرنه با نپذیرفتن اصل علیت در تاریخ، بحث محرک تاریخ قهراً بیمعنی خواهد بود.

بعضی از علما که خواستهاند به تاریخ علمیت بدهند، از راه دیگری وارد شدهاند؛ به جای تعلیل حوادث به تفسیر حوادث پرداختهاند. البته این تعبیر را ما میگوییم و مؤلف این گونه ذکر نکرده است. حال ببینیم «به جای تعلیل حوادث به تفسیر حوادث پرداختن» چه معنی میدهد؟

در منطق گفته میشود که هر تفسیری در نهایت به تعلیل منتهی میشود ولی