همان شکل ارسطویی است. بیکن به گونه دیگری تقسیم کرده، اسپنسر به گونه دیگر و اگوست کنت به گونه دیگر، و هنوز همان تقسیم ارسطویی قویتر از همه اینهاست. اگوست کنت علوم را به اعتبار سادگی و پیچیدگی تقسیم کرده است، میگوید سادهترین علوم ریاضیات است چون ریاضیات فقط روی محفوظات مجرد ذهن است و لذا ذهن خیلی روشن درک میکند و خیلی کم اشتباه میکند. از ریاضیات که بگذریم، ساده ترِ نسبی که قدری پیچیدگی پیدا میکند علوم مربوط به طبیعت بیجان است، زیرا طبیعت بیجان همان قوانین ریاضی بر آن حاکم است علاوه بر اینکه قوانین مربوط به طبیعت بیجان نیز با آن توأم میشود مثل مغناطیس و نور و بهطور کلی فیزیک، شیمی و نجوم.

- فلسفه را از این موضوع جدا کرده.

استاد: بله، او به فلسفهای غیر از اینها قائل نیست. فلسفه تحقّقی او بالاخره همان علوم [تجربی] میشود.

بعد میگوید از اینها پیچیدهتر علوم زیستی است چون در علوم زیستی، قوانین ریاضی به علاوه قوانین [طبیعت جاندار حاکم است.] ابتدا به نباتات میپردازد، میگوید در نباتات همه آنها هست به علاوه قوانین جدیدی که وارد طبیعت شده و قوانین جاندارهاست. بعد میآید سراغ حیوان که یک جاندار متحرک بالاراده حساس است، میگوید تمام قوانینی که در جانداران هست در حیوان هست به علاوه مسئله نفسانی حیوان، و نیز همه آنها در انسان هست به علاوه جنبههای فکری و احساسهای خاصی که در انسان هست. بنابراین انسان پیچیدهترین موجودات عالم است، و باز انسان مفرد یک حالت دارد و انسانِ در اجتماع حالت دیگر. آن وقتی که انسان وارد اجتماع میشود و روابط اجتماعی در کار میآید، این دیگر پیچیدهترین و مجهولترین علوم عالم است و لهذا شاید بشر هیچ وقت به آنجا نرسد که بتواند قوانین جامعه شناسی را کشف کند؛ یعنی کشفقوانین جامعه دشوارتر است از کشف قوانین انسان، و کشف قوانین انسان از قوانین حیوان، و حیوان از نبات، و نبات از بیجان، و بیجان از صرف مفروضات ریاضی.