اموری که مربوط به جنبههای معیشت آدمی است، و سایر غرایز همه طفیلی است که حتی راسل هم از حرف مارکس چنین استنباطی دارد. این را رد کردهاند؛ یعنی از نظر روان شناسی این قضیه رد میشود که خیر، غریزه قدرت طلبی (برتری طلبی) یک غریزه اصیل در انسان است، همینطور غریزه جنسی. هیچ معنی ندارد که انسان بگوید غریزه جنسی منبعث از جنبههای معیشتی و اقتصادی است. ولی از بعضی اقوالی که از مارکس نقل میکنند این مطلب فهمیده میشود که نمیخواهد اصالت آن غرایز را نفی کند [1]، میخواهد بگوید اینها اثر تعیین کننده ندارد؛ یعنی ممکن است کسی به خاطر جاه طلبی حادثهای بلکه حوادثی را به وجود بیاورد ولی این حوادث در مسیر تاریخ اثری نمیگذارند. تاریخ حکم قافلهای را دارد که یک خط معین و یک مسیر را طی میکند. آن، اساس کار است ولی در بین راه برای قافله خیلی قضایای دیگر هم پیش میآید. قافلهای که در حال حرکت است ناگاه یک منظره خیلی خوش آب و هوا را میبیند و عاشق آن میشود، میگوید بگذارید دو سه شبانه روز اینجا اطراق کنیم و اطراق میکنند. در اینجا فقط همان منظره بوده که اینها را به آنجا کشیده، اگر آن منظره نبود این واقعه رخ نمیداد. ولی این یک امر طفیلی و فرعی برای این قافله است، کار نهایی نیست. بعد دومرتبه قافلهدر همان مسیری میافتد و در همان راهی میرود که قبلًا میرفت.

آیا همه جنگها ریشه اقتصادی دارند؟

در باب جنگها ما دو جور میتوانیم بحث کنیم. یکی اینکه بگوییم همه جنگهای دنیا ریشه اقتصادی داشته است، یعنی جنگها را جزء حوادث مهمی که در تحولات تاریخ مؤثر بودهاند بدانیم ولی خود جنگ را منبعث از علل اقتصادی بدانیم. دیگر اینکه بگوییم خیر، جنگها با آن همه عظمتش جزء حوادث مهم تاریخ نیست، به نظر میآید که جزء حوادث مهم است ولی چنین نیست و مسیر تاریخ را جنگها عوض نمیکند. بله، مغول پیدا میشود میآید قتل عام میکند، مثلًا ثلث مردم منطقهای را میکشد و زندگیها را بر باد میدهد، اما در عین حال بعد فراموش میشود. باز قافله