اینکه ممکن است منجر شود به اینکه من همه حرفهایم را نتوانم بزنم.

آیا حافظ عارف بوده؟

بحث درباره «عرفان حافظ» که ما عنوان کردهایم مفهومش این است که ما حتماً حافظ را یک مرد عارف فرض کردهایم، آنگاه در چگونگی عرفان حافظ بحث میکنیم که عرفان عملی حافظ در چه حد و مرتبه است و عرفان نظری حافظ چگونه است. ولی در عصر ما یک مطلب جدیدی به وجود آمده و خود ما ایرانیها این را به وجود آوردهایم و آن این است که اصلًا آیا حافظ واقعاً عارف بوده یا عارف نبوده؟ این اول حرف است برای ایرانیهای امروز. شما اگر اکثر قریب به اتفاق مقالاتی که امروز در جراید، مجلات، روزنامههای یومیه و غیر یومیه درباره حافظ مینویسند و حتی کتابهایی که اخیراً درباره حافظ نوشتهاند بخوانید و اینها را مقیاس شناسایی حافظ قرار بدهید میبینید حافظ به هر چیزی شبیه است جز یک عارف. این را هم نمیشود سرسری گرفت و گفت بیخود گفتهاند. شاید هم واقعاً این جور باشد و حافظ واقعاً عارف نبوده و بیخود با یک سلسله تأویلات آمدهاند او را به صورت یک عارف جلوه دادهاند. واقع مطلب چیست؟ آیا حافظ یک مرد عارفی بوده یا نبوده؟ امروز اغلب حافظ را به صورتی منعکس میکنند که هیچ نمیشود نام عارف روی او گذاشت. عرفان هم که یک امر اختراعی امروزی نیست، یک جریانی است که بیش از هزارسال در همان دوره اسلامی از آن میگذرد. آیا حافظ از تیپ خواجه عبداللَّه انصاری مثلًا، بوده یا نبوده است؟.

عدهای اساساً این مطلب را سخت انکار دارند و لااقل قبول ندارند یا مشکوک میدانند که ما حافظ را یک مرد عارف واقعی بدانیم. حالا ما باید ببینیم که حافظ کیست؟ اول باید بفهمیم حافظ کیست، آیا میتوانیم حافظ