یعنی وقتی تحقیق بکنی، وجود ما اصلًا خیال محض است، ظهور است، حقیقت نیست، باطل است.

وحدت تجلّی

مطلب دوم مسئله تجلی واحد است. در مسئله خلقت (حالا ما مکتب الهیون را داریم میگوییم) از نظر متکلمین خدا فاعل اشیاء است و به عدد اشیاء هم فاعلیت خداوند کثرت دارد: خدا این شیء را خلق کرده، آن شیء را خلق کرده، ... یک دفعه این را خلق کرده، یک دفعه آن را خلق کرده، ... به خلقتهای متعدد به عدد اشیاء، و همه مستقلًا و بلاواسطه آفریده شدهاند. حکما قائل به خلقتهای متعددند اما طولی، یعنی میگویند خداوند عقل اول را خلق کرد، از عقل اول عقل دوم را خلق کرد، از عقل دوم عقل سوم را، ... یا به تعبیر دیگر خدا عقل اول را آفرید، عقل اول عقل دوم را آفرید، عقل دوم عقل سوم را، تا میرسد به عقل فعال و بعد میرسد به جهان. البته اینکه میگویند «عقل اول عقل دوم را آفرید» به این معنا نمیخواهند بگویند که آن بی نیاز از خالق خودش است. به تعبیر دیگر معنایش این است که به وسیله عقل اول و با عقل اول یا از مجرای عقل اول عقل دوم را آفرید، ولی به هرحال قائل به کثرت در فاعلیت حق هستند، تکثر فاعلیت برای حق قائلند، منتها متکلمین تکثر را بلاواسطه میدانند، اینها مع الواسطه و بلاواسطه، یک خالقیت بلاواسطه و خالقیتهای غیرمتناهی مع الواسطه قائل هستند. عرفا برعکس معتقدند تمام عالم یک تجلی بیشتر نیست، از ازل تا