است. بنابراین وحدت وجود نه این است که وجود منحصر به ذات حق است، بلکه حقیقت وجود حقیقت واحد است ولی این حقیقت، حقیقت ذی مراتب است که یک مرتبهاش که مرتبه غنا و کمال است مرتبه ذات حق است. آن شعر حاجی سبزواری همین را بیان میکند (به نام الفهلویونمیگوید که البته این نسبت چندان درست نیست):

البته این، بیان ابتدایی است که برای یک دانشجو در ابتدا این مسئله را اینطور مطرح میکنند. ملاصدرا هم البته در ابتدا همین جور میگوید، ولی بعد با حفظ همین نظریه که حقیقت وجود حقیقت ذات مراتب است، این مطلبْ لطیفتر و لطیفتر میشود تا میرسد به جای دیگری که بعد عرض میکنم.

بیان سوم از « وحدت وجود »

نظر سوم در وحدت وجود همان نظریه خاص عرفاست و آن این است که وجود، واحد من جمیع الجهات و بسیط مطلق است، هیچ کثرتی در آن نیست، نه کثرت طولی و نه کثرت عرضی، نه کثرت به شدت و ضعف و نه به غیر شدت و ضعف، حقیقت وجود منحصراً واحد است و او خداست. وجود یعنی وجود حق. غیر از حق هرچه هست وجود نیست، نمود و ظهور است (اینها دیگر تعبیر و تشبیه است).

غیر حق هرچه را که شما ببینید او واقعاً وجود و هستی نیست، هستی نماست نه هستی، حقیقت نیست رقیقه است به تعبیر خود عرفا، مثل مظهری است که در آینه پیدا میشود. اگر شما شخصی را ببینید و آینهای در مقابل او باشد و او را در آیینه ببینید، آنچه در آینه میبینید خودش برای خودش یک چیزی است، ولی آن واقعیتش این