اینکه به تعبیری که خود مرحوم آخوند در همین جا در ضمن ایراد خود آورده است «تشافع آنات» لازم میآید، یعنی لازم میآید که آنات در کنار یکدیگر و در جنب یکدیگر قرار گرفته باشند.

در یکی از درسهای گذشته گفتیم که این نوعی «جزء لایتجزی» در حرکت و نیز در زمان میشود، یعنی نظیر قولی میشود که میگوید جسم در خارج، مرکب از ذرات کوچکی است که غیر متجزی هستند، به این معنا که طول و عرض و عمق ندارند و بلکه ذهناً هم اجزاء ندارند نه اینکه دارای ابعاد سه گانه هستند ولی عملًا قابل تجزی نیستند. این جسمی که الآن در خارج داریم مجموعی است از ذرات و جوهرهایی که «وضعی» یعنی قابل اشاره حسی هستند و میتوانیم بگوییم اینجا وجود دارند ولی در عین حال این ذرات، لاجسم هستند، یعنی طول و عرض و عمق ندارند، چون مصححِ جسمیت، طول و عرض و عمق داشتن است. از مجموع لاجسمها چیزی به وجود آمده که هم طول دارد، هم عرض و هم عمق. این نظریه جزء لایتجزی است.

در مورد حرکت و زمان قبلًا هم عرض کردیم که بعضی حرکت را مجموع اکوانی دانستهاند که هر کونی غیر از کون دیگر است. لازمه سخن فخر رازی که قبلًا مطرح کردیم همین میشود و معنایش این است که یک شیء که از نقطهای به سوی نقطه دیگر حرکت میکند، این حرکت عبارت است از مجموعی از سکونها. جسم در یک آنْ در اینجاست و در آنِ دیگر در جای دیگر. این اکوان و وجودات از یکدیگر جدا هستند، اما نه به این معنا که بینشان فاصله است بلکه به این معنا که کونِ در این حد، یک وجود است و کونِ در حد دیگر یک وجود دیگر. این همان نظریهای است که هیچ فیلسوفی نمیتواند آن را قبول کند و قبول هم ندارند. نه حرکتْ مجموع حصولات متتالی متشافع است که پهلوی یکدیگر قرار گرفتهاند و نه زمانْ مجموع آنات متتالی متشافع است.

پس اینکه میگوییم حرکت توسطیه کلی است و جزئیاتی دارد، اگر مقصود ما از این جزئیات، حصولات آنیه باشد و برای هر حصولی یک وجود بالفعل غیر از وجود بالفعل برای حصولی دیگر قائل باشیم این مطلب از اصل غلط است.

بنابراین حرکت توسطی به این معنا نداریم.

فرض دوم

اما فرض دیگر این است که حصولات آنیه را اموری فرضی بدانیم. این بعد از آن است که