توجیهی برای نظر شیخ درباره حرکت قطعیه

مطلب دوم مرحوم آخوند این است که شاید آنچه که سبب شده که شیخ حرکت به معنی قطع را نفی کند این است که فکر کرده است که حرکت، صفت جسم است، و جسم است که منعوت به حرکت است و از طرفی صفت از موصوف انفکاک پذیر نیست و بنابراین نحوه وجود حرکت باید مشابه نحوه وجود جسم باشد.

برای توضیح این مطلب اول باید ببینیم نحوه وجود جسم در خارج چه نحو وجودی است. آیا نحوه وجود جسم در خارج یعنی در ظرف زمان، شبیه به نحو قطع است یا شبیه به نحو توسط؟ به بیان دیگر آیا جسم که در خارج وجود دارد وجودش به نحو یک امر دفعی الحدوث و مستمرّ البقاء است یا به صورت یک امر تدریجی الحدوث است؟ شک ندارد که اجسام به صورت امور دفعی الحدوث و مستمرّ البقاء در زمان وجود دارند به این معنا که وقتی جسم حادث میشود همین که حادث شد همان وجود حادث مدتی استمرار دارد و باقی است. مثلًا وقتی از ترکیب چند عنصر جسمی به نام آب در خارج تشکیل میشود، همین قدر که آب به وجود آمد وجودش استمرار دارد، البته تا زمانی که تبدیل به شیء دیگری مثل بخار نشده است. آب یک امر تدریجی الحدوث و تدریجی البقاء نیست که تدریجاً حادث شود و تدریجاً هم باقی بماند؛ یعنی حدوث و فنایش توأم با یکدیگر باشد، از یک طرف حادث شود و از طرف دیگر فانی.

دیدیم نحوه وجود حرکت قطعی اینطور است که حدوث تدریجی و بقای تدریجی و فنای تدریجی دارد ولی حرکت توسطی امری دفعی الحدوث و مستمرّ البقاء است. بنابراین وقتی نحوه وجود خودِ جسم که منعوت و معروض حرکت است اینطور است که دفعی الحدوث و مستمرّ البقاء است و حرکت هم عارض بر جسم و صفت جسم است قهراً باید نحوه وجود حرکت هم مشابه نحوه وجود جسم باشد، یعنی آنی الحدوث و مستمرّ البقاء باشد. پس شاید به این دلیل بوده که شیخ قائل شده است که آن که در خارج وجود دارد حرکت توسطی است.

این توجیهی است که مرحوم آخوند برای حرف شیخ میکند که چنانکه عرض کردیم از جنبه احکام مطلب است، یعنی از این راه میخواهد وجهی ذکر کند و وجه ذکر کردن اعم از این است که آن وجه، نزد خود مرحوم آخوند وجیه باشد یا نباشد.

بعد خود مرحوم آخوند به این توجیه جواب میدهد. میگوید جسم مرکب است از مادهای و صورتی. صورت جسم، همین صورت جسمیه است که میبینیم. فرض این است