مقصود از حد، حد مصطلح نیست بلکه مقصود هر مقداری از مسافت است که بین الحدین قرار میگیرد [1]. اگر حد را به این معنا، یعنی مقداری از مسافت که بین الحدین است، بگیریم جسم همیشه در حدی از مسافت است ولی فقط یک آنْ در آن حد از مسافت است. در آنِ بعد، آن حد تبدیل به حد دیگری شده و در آنِ قبل هم آن حد، حد دیگری بوده است. همیشه ظرف جسم لغزان است. ظرف جسم، یعنی آن مقداری از مسافت که این جسم در آن قرار گرفته است، فقط برای یک آن، ظرف این جسم است.

از این دو معنای حرکت، یعنی حرکت به معنی قطع و حرکت به معنی توسط، شیخ حرکت به معنی قطع را امری معقول و ذهنی ولی حرکت به معنی توسط را امری عینی و خارجی میداند. پس در واقع شیخ قائل به وجود نقطه ای حرکت و منکر وجود خطی حرکت است. اگر نقطهای را حرکت بدهند، در اثر حرکت، ما نقطه را به صورت خط میبینیم. به نظر شیخ آنچه وجود دارد یک امر بسیطِ سیال و نقطه وار است نه یک امر ممتد متصل؛ امر ممتد متصل ساخته ذهن ماست.

رابطه حرکت توسطیه و قطعیه با زمان

در اینجا این سؤال پیش میآید که آیا حرکتِ به این معنا در «زمان» وجود دارد؟

حرکت به معنی توسط نمیتواند در زمان وجود داشته باشد، چون زمان ممتد است و حرکتْ نقطه. آیا میتوان نقطهای را که در رأس یک زاویه قرار دارد بر یک خط منطبق کرد؟ چنین چیزی محال است.

برای فهم بهتر مطلب ببینیم حرکت قطعی که در زمان صورت میگیرد چگونه است. اگر حرکت قطعی در خارج وجود داشته باشد وجودش در زمان، معقول و متصور است چون فرض این است که وجودش وجود ممتد است و زمان هم که یک کشش و امتداد است، بنابراین یک امر ممتد بر یک امر ممتد دیگر منطبق میشود.

وقتی میگوییم یک ثانیه یعنی یک کشش خاص. اگر حرکت هم امتداد و کشش باشد، معنایش این است که یک کشش که نامش حرکت است بر یک کشش دیگر که نامش زمان است و در مثال ما یک ثانیه امتداد دارد منطبق است. این، مقدار است و آن هم مقدار و ایندو بر هم منطبق