به آخر صفحه میرسد چه چیزی وجود دارد؟ آیا امر متصلی وجود دارد؟ امر متصلی وجود ندارد. پس به این دلیل حرکت قطعی در خارج وجود ندارد. (البته این سخن محل بحث است که بعد عرض میکنم.).

اما در مورد اینکه چرا آن امر متصل در ذهن وجود دارد شیخ همان حرفی را میزند که امروزیها درباره چشم مطرح میکنند و قبلًا به آن اشاره کردیم. البته شیخ معتقد است که این عمل در خیال صورت میگیرد ولی آنها میگویند که این در خود چشم صورت میگیرد. شیخ میگوید شیء وقتی حرکت میکند و در مقابل دوربین ذهن قرار میگیرد، در ذهن هم مطابق همان حرکتی که در خارج انجام میگیرد امری شکل میگیرد، چون ذهن آینهای است در مقابل خارج. همانطور که حرکت در خارج تدریجاً حادث میشود در ذهن هم تدریجاً حادث میشود ولی در خارج هر قسمتی که موجود میشود معدوم میشود ولی در خیال، دیگر معدوم نمیشود و هر قسمتی که موجود میشود در خیال باقی میماند. نتیجه این است که حالت ذهنی حرکت، نظیر حالت خارجی آن خطی است که روی صفحه میکشیم که تدریجاً حادث میشود ولی آنچه حادث میشود باقی میماند. این است که حرکت در ذهن و در عقل به صورت یک امر متصل است.

البته شیخ در اینجا کلمه «معقول» را به کار میبرد ولی مقصودش عقل نیست چون در عقل، اتصال و امتداد معنا ندارد، بلکه مقصود او در اینجا «ذهن» است که گاهی تعبیر به خیال میکند. پس حرکت در ذهن امری است متصل و ممتد، ولی در خارج چنین چیزی وجود ندارد. پس یک معنای حرکت این است:«الامر المتصل الممتد الذی هو معقول فی الذهن و لیس بموجود فی الخارج» که آن را در اصطلاح «الحرکة بمعنی القطع» مینامند و گاهی به «الحرکة القطعیة» تعبیر میکنند که تعبیر دقیقی نیست، چون «الحرکة القطعیه» و «الحرکة التوسطیه» بوی تقسیم حرکت به دو قسم را میدهد و حال آنکه گفتیم حرکت به دو قسم تقسیم نمیشود، بلکه دو معنای جداگانه دارد. پس بهتر این است که بگوییم «الحرکة بمعنی القطع» و «الحرکة بمعنی التوسط».

وجه تسمیه حرکت به معنای قطع چیست؟ ظاهراً یکی از معانی قطع، مرور و عبور تدریجی است. «قطَع النهر» یعنی از نهر تدریجاً عبور کرد. شاید در اصل، بریدنهای تدریجی را «قطع» میگفتهاند ولی حالا معمول شده باشد که بریدن آنی و بریدن تدریجی هر دو را قطع گویند. به هر حال اگر حرکت را به این معنا تصور کنیم به حرکت ماهیت خطی دادهایم؛ یعنی نحوه وجودش نحوه وجود خط است که امری است متصل و ممتد.