فصل بعد ذکر میشود ذکر کنیم. این تعریف با حرکت توسطی بیشتر جور درمیآید چنانکه مرحوم آخوند هم به این مطلب اشاره میکند.

چند نکته درباره تعریف حرکت

اینها مجموع تعریفاتی است که برای حرکت شده است. ما چند نکته در اینجا عرض میکنیم و شاید در جلسه بعد بیشتر این مطالب را توضیح دهیم.

دیدیم حرکت امری است بین الوجود ولی در عین حال متشابه الماهیه و متشابه المعنی. امری که وجودش اینقدر واضح است تعریف کردن و شکافتن معنا و ماهیتش اینقدر مشکل است.

اولین نکته این است که آیا اساساً حرکت امری جدا از همه مقولات است؟ این خودش مسئلهای است. گفتیم فلاسفه، اشیاء عالم را در یک تقسیم بندی داخل در ده مقوله میکنند. جز ذات واجب الوجود که فوق مقولات است و جز امور اعتباری و قراردادی که چون وجود ندارند دارای ماهیت نبوده و دونِ مقولات هستند، موجوداتِ دارای ماهیت از ده مقوله خارج نیستند: جوهر و نُه مقوله معروف عرض.

آیا حرکت اصلًا داخل در مقولهای هست یا داخل در مقولهای نیست و اگر هست داخل در کدام مقوله است؟.

از جمله حرفهای خوب مرحوم آخوند یکی این است که میگوید حرکت داخل در هیچ مقولهای نیست، بلکه نحوهای از انحاء وجود است. حرکت از سنخ وجودات است نه از سنخ ماهیات، چون به عقیده مرحوم آخوند که قائل به اصالة الوجود است نه تنها ذات واجب الوجود داخل در مقولات نیست بلکه وجودات بهطور کلی از مقولات خارج هستند و بعداً خواهیم رسید که حرکت نحوه وجود است. شیخ اشراق حرکت را یک مقوله مستقل دانسته است و از کلمات امثال بوعلی درست مطلب روشن نیست. بعید نیست که بوعلی حرکت را از همان مقوله «ان یفعل» و یا «أن ینفعل» یعنی تحریک را از مقوله فعل و تحرک را از مقوله انفعال میدانسته است.

بنابراین وقتی حرکت را تعریف میکنیم، بر مبنای مرحوم آخوند یک امر ذات الماهیه را تعریف نمیکنیم که جنسی و فصلی داشته باشد. پس تعریفش «رسم» خواهد بود نه «حدّ»، زیرا شیئی حد دارد که جنس و فصل داشته باشد و شیئی جنس و فصل دارد که خودش از ماهیات باشد. چیزی که از ماهیات نیست، جنس و فصل ندارد.

بنابراین اگر تعاریف حرکت، گوناگون هم باشد مانعی ندارد، چون یک شیء بیش از