اگر استعداد، وجود نداشت، با آمدن تگرگ هیچ شکوفهای از بین نمیرفت و مثل آن بود که تگرگ روی سنگها فرود آمده باشد. اگر در عالم، استعداد پذیرندگی نمیبود، وجود هیچ چیزی برای هیچ چیزی شر نمیبود، چون هیچ چیزی در هیچ چیز دیگری اثر نمیگذاشت. پس شر از امکان برمیخیزد و فعلیتها از آن جهت که فعلیتاند خیر محض هستند. شر از عدم برمیخیزد و عدمها تا پای امکان در میان نباشد، نیستند.

البته نمیخواهیم بگوییم امکانها شرّ مطلقند. در این دنیا خیرات هم از امکان استعدادی بر میخیزد ولی امکان استعدادی و ماده و هیولی که به قول این آقایان باب خیرات را در این عالم فتح میکند ملازم با امکان شرور هم هست. پس امکان همانطور که باب خیر را باز میکند، باب شر را هم باز میکند.

به هر حال فعلیت تقدم بالشرف بر قوه دارد. البته در اینجا ممکن است ایرادی مطرح شود که مرحوم آخوند تحت عنوان «وهمٌ و اندفاعٌ» متعرض آن میشوند که بحث خوبی هم هست [1].

4. تقدم بالحقیقه

نوع دیگر از تقدم «تقدم بالحقیقه» است. تقدم بالحقیقه اصطلاحی است که مرحوم آخوند جعل کرده است و ظاهراً قبل از ایشان کس دیگری در باب انحاء تقدم، نامی از آن به میان نیاورده است. «تقدم بالحقیقه» یعنی اینکه یک شیء در حقیقتْ بودن و در تحقق، مقدم بر دیگری باشد. مثلًا ماهیت حقیقت دارد و وجود هم حقیقت دارد ولی ماهیت به تبع وجود حقیقت دارد نه مستقل از وجود. پس وجود، تقدم بالحقیقه بر ماهیت دارد. فصل و جنس مثال دیگری است. فصل حقیقت دارد و جنس هم حقیقت دارد ولی جنس متقوم به فصل یعنی در ضمن فصل است. پس فصل احق به حقیقت بودن است از جنس و بنابراین بر جنس تقدم بالحقیقه دارد.

همان نسبتی که میان جنس و فصل هست، میان ماده و صورت و همچنین میان قوه و فعلیت هم هست. به بیان دیگر، فعلیتْ نسبت به قوه احق به تحقق است و بلکه قوه اساساً امری است که اصل تحقق آن محل کلام است که آیا اصلًا تحقق دارد و یا یک امر عدمی محض است.