است که از خود حکم ندارد و حکم آن تابع صورت است. اگر صورتْ حادث باشد، حادث است و اگر صورت قدیم باشد قدیم است و چون تمام صورتها حادث هستند پس هیولی هم همیشه حادث است. این مسئلهای است که ایشان در اینجا فقط اشارهای به آن میکند.

آیا امکان استعدادی حادث است؟

سؤال دوم این است که آیا امکان استعدادی حادث است یا قدیم؟ مرحوم آخوند در اینجا تصریح میکند که چون امکان استعدادی فانی میشود حادث هم هست.

امکان استعدادی هر چیزی با فعلیت یافتن آن چیز تمام میشود. مثلًا وقتی میگوییم در این نطفه امکان انسانیت هست، این امکان تا وقتی است که فعلیت انسانیت پیدا نشده است؛ وقتی فعلیت انسانیت پیدا شد، آن امکان تبدیل به فعلیت میشود. پس ناچار این امکان حادث است. بعد میگوید: پس قبل از این امکان که حادث است یک امکان دیگری است و قبل از آن امکان دیگری است «الی ما لا نهایة له»..

یک اشکال

در اینجا ابهامی و بلکه اشکالی در کلمات مرحوم آخوند هست و ممکن است مطالبی از دیگران داخل متن شده باشد. در مسئله قبلی که عرض کردیم که آیا هیولی حادث است یا مبدع، مرحوم آخوند ابتدا نظر دیگران را ذکر میکند و میگوید هیولی مبدع است. [ایشان برای این مطلب دو دلیل مشابه به دنبال هم ذکر میکند که در دلیل دوم میگوید که] اگر هیولی حادث باشد لازم میآید که «أن یسبق للامکان امکان».

اولًا این استدلال درست نیست. اگر هیولی حادث باشد لازم میآید که این هیولی مسبوق به امکان باشد و آن امکان، محمول یک هیولای دیگر باشد. پس لازم میآید که هیولی مسبوق به هیولای دیگر باشد و آن هیولی مسبوق به هیولای دیگری باشد الی غیر النهایه. پس مرحوم آخوند باید اینطور میگفت که اگر هیولی حادث باشد لازم میآید که «أن یسبق الهیولی هیولی اخر» یا «یلزم أن یسبق الهیولی امکان یحمله هیولی اخر الی غیر النهایه» [1]؛ یعنی لازمه حدوث هیولی، حدوث هیولاهای غیر متناهی است نه

(1). [استاد در هنگام تطبیق درس با متن، عبارت «أن یسبق للامکان امکان» را به صورت «أن یسبق