معدّه در واقع علتی است که ماده را برای قبول صورت آماده میکند. مرغ برای تخم مرغ یا تخم مرغ برای مرغ و یا پدر و مادر برای فرزند جز این که مادهای را آماده برای قبول صورتی بکنند نقشی ندارند؛ یعنی اینها وجود دهنده نیستند. نه پدر وجود دهنده فرزند است و نه مادر. نقش پدر و مادر نظیر نقش کشاورز است.

کشاورز نه وجود دهنده گیاه است و نه رویاننده گیاه. نقشش فقط این است که مادهای را آماده میکند، که بعد از آمادگی روی آن نظامی که در عالم است صورت به آن افاضه میشود. کشاورز هم معدّ است و فقط شرایط را آماده میکند نه اینکه وجود دهنده باشد. فلاسفه معتقدند که علل وجود دهنده غیر از علل آماده کننده است و این علل وجود دهنده هستند که با معلولاتشان اجتماع در وجود دارند و از جمله علل وجود دهنده، علل محرکه است.

دو اختلاف نظر میان فلاسفه اسلامی و فلاسفه غربی

قبلًا عرض کردیم و باز تکرار میکنیم که تفکر این فلاسفه با فلاسفه غربی، هم در باب علل بهطور مطلق متفاوت است و هم در باب علت حرکت بالخصوص. معمولًا فیلسوفان غربی مقصودشان از علت همان علل معدّه است و لهذا خیال کردهاند که برهان امتناع تسلسل در مورد علل معدّه هم هست و لهذا گرفتار اشکال شدهاند در صورتی که فلاسفه پیشین که برهان امتناع تسلسل را اقامه کردهاند اصلًا نظرشان به علل معدّه نبوده است.

در باب حرکت هم وقتی فیلسوفان غربی میگویند محرک، مقصودشان نیرویی است که از خارج بر شیء وارد میشود و حرکت را ایجاد میکند. وقتی گلوله روی صفحه با ضربهای حرکت میکند و یا اتومبیل حرکت میکند، محرک چیست؟ بعدها بیشتر خواهیم دید و در فصل بعد هم اشاره میشود که فلاسفه [اسلامی] معتقدند که علت محرک همیشه در درون خود شیء متحرک است، مگر در مواردی مثل حرکت قسری یا حرکت جبری که شکل علی حدهای دارند. آنجا که ضربهای به گلوله وارد میکنیم و گلوله حرکت میکند، محرک، آن ضربه من نیست، بلکه نیرویی است در درون خود این گلوله که آن را حرکت میدهد. نقش ضربه من این است که آن نیرو را وادار میکند که کار خودش را انجام بدهد. در مقام تشبیه مثل این است که شما به کسی دستور میدهید که برو فلان جا. شما در حرکت او نقشی دارید ولی آیا بدن او را شما حرکت میدهید؟ این سخن شما نیست که بدن او را حرکت میدهد، بلکه آنکه بدن او را حرکت میدهد نیروی بدن خود اوست. ولی شما هم نقشی داشتید. نقش شما چیست؟ نقش شما این است که نیروی