همین دلیل خطا میکنند.

و یا در آیه دیگری میفرماید:

وَ لا تَقْفُ ما لَیسَ لَک بِهِ عِلْمٌ [1].

آنچه را که بدان علم نداری پیروی مکن.

این تذکری است که در طول تاریخ اندیشه بشر، اول بار قرآن به بشر داده است و او را از اینگونه خطا نهی کرده است.

دومین منشأ خطا در ماده استدلال که بالاخص در مسائل اجتماعی مطرح میشود، مسئله تقلید است. بسیاری از مردم اینگونهاند که چیزهای مورد باور اجتماع باورشان میشود؛ یعنی چیزی که در اجتماع مورد قبول قرار گرفته است و یا نسلهای گذشته آن را پذیرفتهاند، صرفاً به دلیل اینکه نسلهای گذشته آن را قبول کردهاند میپذیرند [2]. قرآن میفرماید هر مسئلهای را با معیار عقل بسنجید نه اینکه هرچه نیاکان شما انجام دادند آن را سند بدانید یا آنکه آن را بکلی طرد کنید. بسا مسائل هست که در گذشته مطرح شده و در همان موقع هم غلط بوده اما مردم آن را پذیرفتهاند و بسا مسائل درست که در زمانهای دور عرضه شده اما مردم به دلیل نادانی از قبول آن خودداری کردهاند. در پذیرش این مسائل باید از عقل و اندیشه مدد گرفت نه اینکه کورکورانه به تقلید پرداخت. قرآن اغلب پیروی از آباء و اجداد را در مقابل عقل و فکر قرار

[1]. اسراء/ 36.

[2]. این مطلب در یکی از سخنان بیکن نیز هست. آنجا که یکی از بتهای مورد نظرش را بت اجتماعی یابت عرفی مینامد، منظورش همین تقلیدهای کورکورانه است.