برسانند، لکن ظلمتهای دیگر وجود دارد به مراتب خطرناکتر از ظلمت نادانی که مبارزه با آن از عهده علم خارج است. از جمله این ظلمتها منفعتپرستی و خودخواهی و هواپرستی است که ظلمتهایی فردی و اخلاقی به حساب میآید و نیز ظلمتهای اجتماعی نظیر ستم و تبعیض. در عربی واژه «ظلم» که معادل فارسی آن همان ستم است، از ماده ظلمت اخذ شده که نشاندهنده نوعی تاریکی اجتماعی و معنوی است.

مبارزه با این ظلمتها بر عهده قرآن و سایر کتابهای آسمانی است. قرآن خطاب به موسی بن عمران میگوید:

... انْ اخْرِجْ قَوْمَک مِنَ الظُّلُماتِ الَی النّورِ [1].

این تاریکی همان تاریکی ستم فرعون و فرعونیان است و نور، نور آزادی و عدالت.

نکتهای که اهل تفسیر به آن توجه کردهاند این است که قرآن همواره ظلمات را جمع میآورد و همراه با «الف» و «لام» که افاده استغراق میکند و شامل همه تاریکیها میشود، حال آنکه نور را مفرد ذکر میکند و معنای آن این است که راه راست یکی بیشتر نیست حال آنکه مسیر انحراف و گمراهی متعدد است. مثلًا در آیةالکرسی میخوانیم:

اللَّهُ وَلِی الَّذینَ امَنوا یخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ الَی النّورِ وَ الَّذینَ کفَروا اوْلِیاؤُهُمُ الطّاغوتُ یخْرِجونَهُمْ مِنَ النّورِ الَی الظُّلُماتِ [2].

(1). ابراهیم/ 5 [... قومت را از این فضای تاریکی بیرون بکش و به عالم نور برسان.]

[2] بقره / 25