در باب رابطه تعليم و تربيت بايد توجه داشت که هر دو از سنخ پرورش‌اند، اما تعليم به دنبال پرورش فکر و انديشه، و تربيت به دنبال پرورش همه ابعاد است، بنابراين، نسبت ميان تعليم و تربيت، خاص و عام خواهد بود؛ يا اين که تعليم از ابزار و وسايل تربيت به شمار مي‌آيد همان گونه که در رشد و پرورش تمام ابعاد، قوا و استعدادهاي انسان از ابزار و عوامل ديگري (هم‌چون: محيط، تغذيه، عوامل جغرافيايي، فرهنگ، وراثت و...) نيز بهره مي‌برد و ذکر عنوان تعليم در کنار تربيت به جهت اهميت فوق العاده‌ي آن است.

مفهوم تربيت با مفاهيمي مانند اخلاق و تزکيه، و مفهوم تعليم با مفاهيمي هم‌چون الهام و وحي ارتباط زيادي دارد که بايد به آن توجه داشت.

اخلاق، جمع خُلق و به معناي حالت تثبيت شده‌اي در روح انسان است و در اثر تربيت به وجود مي‌آيد؛ يعني انسان تربيت يافته‌ مي‌تواند از امتيازات اخلاق نيکو و حسن برخوردار باشد.

تزکيه نيز به معناي پاک نمودن و تطهير يافتن و نيز به معناي نمو دادن است. پاکيزگي نفس و وارستگي معنوي نيز از راه تربيت و مراقبت صحيح بر اعمال و رفتار حاصل مي‌شود، البته قلمرو تزکيه به امور معنوي و يافتن صفات حميده و زوال صفات رذيله اختصاص دارد، ولي تربيت، مفهوم عامي دارد و پرورش جنبه‌هاي مادي و معنوي را در برمي‌گيرد. قرآن کريم تزکيه را زاييده‌ي چهار عامل مي‌داند:

الف) اراده‌ي انسان: قَدْ اَفْلَحَ مَن زَکَّاهَا [1]؛ کسي که تزکيه‌ي نفس کرد رستگار شد.

ب) خداوند: بَلِ اللهُ يزَکِّي مَن يشَاءُ [2] ؛ خداوند هر کس را بخواهد تزکيه مي‌کند.

ج) پيامبران: تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّيهِم بِهَا [3]؛ تا با آن، آنها را پاک‌سازي و پرورش دهي.

د) دستورات الهي: ذالکم ازکي لکم [4]؛ مراعات اين امر براي شما و پربرکت‌تر و