5-1-2. علامه حلي از متفکران مسلمان شيعي، قلمرو دين را در عرصه‌ي امور دنيوي و اخروي تبيين نموده است. وي اخبار قطعي بر ثواب و عقاب، معرفي مصالح و مفاسد، تاکيد بر معارف عقليه، ارائه‌ي تکاليف، کنترل قوه‌ي شهوت و غضب، بيان حسن و قبح‌ها و منافع و ضررها و زوال تنازع ميان انسان‌ها در زندگي اجتماعي را در دايره‌ي دين دانسته‌ است. در ضمن، به روش حکما در باب نيازمندي انسان به دين در عرصه‌ي اجتماعيات تمسک نموده و ضرورت بعثت انبيا را ثابت کرده است.[2]

6-1-2. بزرگان ديگري چون محقق لاهيجي، فيض کاشاني، مولي نظر علي طالقاني، مير سيد احمد علوي عاملي و سيد اسماعيل طبرسي نوري در کتاب‌هاي گوهر مراد، علم اليقين، کاشف الاسرار، کفايه‌الموحدين و غيره، با استفاده از مباحث تکليف، ضرورت بعثت انبيا، امامت و مانند اين‌ها، ديدگاه‌ جامع‌نگرانه‌اي در باب قلمرو دين ارائه نموده‌اند، اما اين نگرش جامع به معناي به حاشيه راندن عقل و تجربه نيست- هم چنان که گذشت.

2-2. متکلمان اهل سنت: اينان روي‌کردهاي مختلفي در مسئله‌ي قلمرو دين دارند.

غزالي بر روش و طريق اهل سنت تاکيد مي‌ورزد و راه جمودگرايي و حشويه و فلاسفه و غلات از متعزله را ناکام مي‌داند و در تبيين قلمرو دين مي‌گويد: پيامبر اسلام نسبت به مصلحت دنيا و آخرت بندگان داناترين مردم به شمار مي‌رود؛ و از طرف ديگر آگاهي به نفع و ضرر اخروي از طريق تجربه و عقل حاصل نمي‌شود؛ زيرا ابزار تجربه مشاهده است که از آن حقيقت قاصر است و هم‌چنين عقل از درک آن حقايق ناتوان است؛ پس تنها وسيله‌ي شناخت آن امور، نور نبوت است. [3] غزالي، علوم را به عقلي و شرعي منشعب کرده و علوم شرعيه را به مکتسبه و ضروريه و مکتسبه را به دنيويه و اخرويه تقسيم مي‌کند. علوم عقليه عبارت‌اند از علومي که از طريق تقليد و سماع به دست