وجود دارد ، در سلسله غايات ، ناگزير به غايتي ختم خواهد شد که به ذات خود غايت بوده و عين ذات فاعل است ؛ در اين حال برهان نظم واجبي را اثبات خواهد کرد که هم اول و هم آخر است و اين برهان که شرح و بسط آن از عهده اين مختصر خارج است ، مورد نظر متمسکين به برهان نظم نيست .

برهان نظم بر مدار هماهنگي در عناصر مختلف

مراد از نظم ، بيشتر همان هماهنگي است که در افعال و رفتار عناصر و اعضاي مختلف يک مجموعه ، در تحصيل غرضي واحد مشهود است ؛ اين غرض به گونه اي است که به تنهايي در محدوده فعل و رفتار هيچ يک از عناصر و اعضا قرار نمي گيرد ؛ مانند نظم صناعي تعيين وقت و زمان به وساطت رفتار هماهنگ اجزاي ساعت يا حتى تأمين لذت و نشاط بينندگان در ترکيب رنگهايي که در يک تابلو به نمايش گذارده شده اند .

شايد کساني که تکرار افعالي مشابه از فاعلهاي مشابه و همانند را صغرايِ برهان نظم قرار داده اند ، يکساني و هماهنگي فعل با فاعل را در نظام علّي جهان نيز بر همين قياس تحليل نموده و آن را بر خلاف آنچه گذشت ، خاصّه ذاتي عليّت يا ناشي از ضرورت غايت در هر فعل ندانسته اند ، در حالي که ريشه اصلي اين هماهنگي ، همان ضرورت علّي و معلولي است که بيان شد .

نظمي که از نظر به هماهنگي دروني عناصر يک نظام محدود يا هماهنگي عناصر هستي در مجموع هستي به دست مي آيد ، غير از نظمي است که در نتيجه مسانخت فعل با فاعل در سلسله علل فاعلي يا از ارتباط ضروري هر فعل با غايت مختص به همان فعل در سلسله علل غايي وجود دارد .

برهاني که با استفاده از هماهنگي عناصر يک نظام شکل مي گيرد ، در صورت