نام کتاب : تبيين براهين اثبات خدا نویسنده : جوادی آملی، عبدالله جلد : 1 صفحه : 175
اصل عليت هرگز برهان مستقلي براي اثبات واجب نيست ، چون هر
استدلالي متوقف بر پذيرش قانون عليت است و اقلّ آن همان عليت مقدمتين براي
نتيجه است ؛ ليکن تتميم استدلال هاي معروف ، بر يکي از احکام سلبي قانون
عامّ عليت مبتني است که همان بطلان دور و تسلسل است و اگر در مواردي در
فلسفه اسلامي راه عليّت طي شده است ، به لحاظ مساوقتي است که بين امکان
فقري - و نه ماهوي - با معلول يا به لحاظ غناي ذاتي يا اطلاقي است که براي
علّت حقيقي اشيا اثبات مي گردد و چنين استدلالي به برهان امکان فقري و
مانند آن بازگشت خواهد نمود و شرح برهان امکان فقري از اين پس بيان خواهد
شد .
محدوده برهان حدوث و حرکت
برهان حرکت و برهان حدوث که هر کدام در عرض برهان امکان و وجوب
ذکر شده اند ، هرگز قدرت و توان برهان امکان و وجوب را ندارند ، زيرا اين
دو برهان اوّلاً بر خلاف تقريري که از برهان امکان و وجوب گذشت ، به
استحاله تسلسل در علل فاعلي متکي هستند و ثانياً ، براي اثبات ذات واجب
تعالى ، به استفاده از برهان امکان و وجوب نيازمند هستند .
برهان حرکت پس از نفي تسلسل در علل فاعلي تحريک ، محرّک غير متحرک
را اثبات مي نمايد و برهان حدوث نيز به محدثي که خود قديم است ، راه مي برد
؛ ليکن هيچ يک از اين دو برهان عهده دار اثبات وجوب محرّک غير متحرک يا
وجوب موجود قديم نيستند .
محرّک غير متحرّک ، بدان گونه که در حکمت مشاء ثابت مي شود يا محدث
قديم ، بدان گونه که در کتب کلامي بحث مي شود ، مي تواند جسم يا صورت
جسميّه باشد ، زيرا حرکت در حکمت مشاء در برخي اوصاف و عوارض جسم است و
نام کتاب : تبيين براهين اثبات خدا نویسنده : جوادی آملی، عبدالله جلد : 1 صفحه : 175