متصور است ، همان گونه که پيش از اين گذشت ، چهار ضلع با مراتب متفاوتي که بين آن ها مي توان ترسيم کرد ، تحقق مي پذيرد و در هر ضلع ، يکي از انواع چهارگانه زير قرار دارد : عالم مؤمن ، عالم کافر يا فاسق ، مقدّس متحجّر و جاهل کافر .

بيان فوق نشان مي دهد که تفکيک بين علم و ايمان که در مراحل و مراتب مختلف سلوک ديني انسان واقع مي شود ، هرگز جدايي دين از عقل را ، به اين معنا که عقل قدرت شناخت و داوري نسبت به اصول ديني و حقايق متافيزيکي را ندارد ، نتيجه نمي دهد ، بلکه تفکيک فوق نشان مي دهد که براي کساني که از شناخت شهودي و حضوري نسبت به حقايق آفرينش محروم هستند ، جز از طريق عقل ، راهي براي تشخيص صحت و سقم اصول و بنيادهاي ديني افراد وجود ندارد ، زيرا ايمان که فعل عقل عملي بوده و حاصل گرايش نفس انسان به سوي اموري است که در ظرف ادراک و آگاهي انسان قرار گرفته اند ، در صورتي که به مدرکاتي تعلق گيرد که انسان آگاهي علمي نسبت به صحت و سقم آن ها ندارد ، ايماني متحجّرانه است ، چنان که اگر نسبت به امري که به آن علم وجود دارد ، ايمان نباشد ، علم فرد نسبت به آن ، با کفر يا فسق قرين است و اگر نسبت به امري که علم نيست ، ايمان نيز نباشد ، جهل با کفر يا فسق آميخته است .

ايمان گرايش نفساني است و اين گرايش در صورتي صحيح است که به امري صحيح تعلق گرفته باشد ، و در صورتي خطاست که به امري غلط و باطل تعلق گرفته باشد ، پس اگر راه تشخيص صواب و خطا در مسائل متافيزيکي و اصول ديني مسدود دانسته شود ، بر فرض اصرار بر واقعيت مستمر و حياتي ايمان ، داوري درباره صحت و سقم ايمانِ کساني که به ارباب متفرقه گرايش داشته يا به خداوند واحد قهار باور دارند ، ممکن نخواهد بود .