سير آفاقى و انفسى

اين بود تمامت مقالت ياد شده كه عين آنرا نقل كرده ايم , و بدانكه تنها طريق وصول حقيقى به اين معرفت توحيدى سير انفسى است كه غايت آن شهود عرفانى است چه سير آفاقى به تنهائى موصل بدين معرفت بر سبيل حقيقت نيست , منتهاى همت عقل اين است كه بداند اين خلق را مبداى است ولى شهود عرفانى او ممكن نيست اولئك ينادون من مكان بعيد مثل كسى كه سايه شخص را به بيند و نفهمد كه او راه مى رود اين است منتهاى دليل عقلى هر چند طريق معرفت سير در آفاق و انفس است ولى سير آفاقى تفكر در موجودات آفاقى است كه صنايع الله و آيات الله اند به خصوص وحدت صنع و تقدير و تدبير نظام احسن و اكمل عالم كه دال بر وحدت صانع مقدر مدبر آنست چه بالعرض و بالاتفاق يكبارى است نه دائمى

و هر چند در سير آفاقى هر كلمه اى از كتاب كبير عالم آيتى است و آيت علامت و نشان دهنده است و لكن خارج از نفس اند مگر آن نفس كليه الهيه كه بر اثر فنايش در عقل بسيط و اتحاد وجوديش با اسم شريف المحيط , كلمات وجوديه به منزله اعضاء و جوارح او گردند غرض اين كه بين معرفت فكرى و معرفت شهودى فرق بايد گذاشت كه اين بمراتب اشمخ و ارفع از آنست و بتعبير صاحب فصوص الحكم و فص نوحى والامر موقوف علمه على المشاهده بعيد عن نتائج الافكار , و به تعبير ديگرش در فص هودى : العلم الكشفى عذب فرات و العلم العقلى ملح اجاج , مقام مشاهده فوق طور عقل است عقل نظرى در ادراك بسيارى از حقائق راه ندارد بخلاف معرفت شهودى بلكه به بيان قيصرى در