زلف آشفته او موجب جمعيت ما است *** چون چنين است پس آشفته ترش بايد كرد

و نيز گويد

از خلاف آمد دوران بطلب كام كه من *** كسب جمعيت از آن زلف پريشان كردم

از زلف كثرت نوريه اراده كنند كه حجاب وجه اند و يبقى وجه ربك ذوالجلال والاكرام ابو سعيد ابوالخير گويد :

دى شانه زد آن ماه خم گيسو را *** بر چهره نهاد زلف عنبر بو را

پوشيد بدين حيله رخ نيكو را *** تا هر كه نه محرم نشناسد او را

عارف شبسترى هم در گلشن راز فرمايد :

مپرس از من حديث زلف پر چين *** مجنبانيد زنجير مجانين

وحدت در نزد عقل اعرف است , و كثرت در نزد خيال

و به حكم مسانخت بين غذاء و مغتذى هر قوه مدركه با مدرك خود مسانخ است لذا كثرت در نزد خيال اكشف , و وحدت در نزد عقل اعرف است شيخ در شفاء گويد :

يشبه ان تكون الكثره اعرف عند تخيلنا و الوحده اعرف عند عقولنا ( 16 )

و بقول حاجى در حكمت منظومه ( 17 )

و سر اعرفيه الاعم *** سنخيه لذاتك الاتم

و وحده عند العقول اعرف *** و كثره عندالخيال اكشف

چون وحدت مساوق وجود است تعريف آن مانند سائر امور مساوى با وجود در عموم ممكن نيست مگر اين كه دور يا تعريف شى ء بنفسه لازم آيد مثل تعريف به اين كه الواحد لا ينقسم , و انقسام عبارت ديگر از كثرت است , و لا ينقسم يعنى لايتكثر پس كثرت در تعريف وحدت اخذ شده است , و در حد كثرت نيز وحدت اخذ مى گردد زيرا كه وحدت مبدا كثرت است و وجود كثرت و ماهيت آن از وحدت است و كثرت را تعريف كرده اند به اين كه الكثره هو المجتمع من الواحدت , و مجتمع همان كثرت است علاوه اين كه وحدت در تعريف كثرت اخذ شده است و ديگر تعريفات وحدت و كثرت به همين مثابت است لذا اين گونه تعريفات را ( ( تعريف تنبيهى ) ) گفته اند چه اين كه تصور وحدت و كثرت از اوليات و مستغنى از تعريف است