خود اراده مى كند.[1]

ناگفته پيداست كه اين پاسخ، تأييد اشكال است نه رفع اشكال.

4. پاسخ آيت الله حائرى

مرحوم حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى (1274ـ 1355هـ.ق) مؤسس حوزه علميه قم در كتاب دررالفوائد كه خلاصه درس هاى خارج اصول آن مرد بزرگ است در اين مورد نظرى دارد كه يادآور مى شويم.

مى گويد: اراده متعلق اراده ديگر قرار مى گيرد و ما اين مطلب را در فقه خود لمس مى كنيم; مثلاً كسى نماز او در سفر تمام باشد بايد قصد اقامه كند، از اين جهت اراده مى كند كه قصد اقامه كند تا نماز و روزه او تمام باشد بنابراين اراده بر اراده تعلق مى گيرد.[2]

مطلبى كه يادآور شده اند صحيح است، ولى مشكل جبر را حل نمى كند، بالأخره نقل كلام آن اراده دوم مى شود كه آيا او هم متعلّق اراده سوم هست، در اين صورت تسلسل لازم مى آيد و اگر متوقف شود جبر، و به ديگر سخن، تصور اين كه اراده متعلق اراده باشد در دو مرتبه قابل قبول است، ولى پس از دو مرتبه اگر پيش برود مايه تسلسل و اگر متوقف شود، نتيجه آن جبر.