امروز در بسيارى از نوشته ها و سخنرانى ها از تغييرات بنيادى و غير بنادى تاريخ، سخن به ميان مى آيد. برخى از تغييرات را سطحى و قشرى و برخى ديگر را، تغييرات جوهرى و بنيادى مى نامند. اكنون خواننده گرامى را در جريان دو نوع حركت و گردش در تاريخ مى گذاريم.

1. گاهى تحوّلات و گردش تاريخ در يك سطح قرار مى گيرند يعنى ماهيت جامعه تغيير نمى كند ولى روى يك نوار مرزى تاريخ، فراز و نشيب هايى پديد مى آيد مثلا در جامعه سرمايه دارى انحطاط ها، ترقى ها، جنگ ها، صلح ها و مرحوميت ها و رفاه هايى پديد مى آيد، بدون آن كه نوار مرزى تاريخ عوض شود و ماهيت آن دگرگون گردد، بلكه جامعه با حفظ وحدت نوعى خود، آبستن حوادثى مى گردد و در طول زمان نوزادهايى از رويدادها در آن به وقوع مى پيوندند. نام اين مسأله را مى توان حركت و گردش «حوادث هم سطح» تاريخ نهاد و درباره علت هاى آن به بحث و گفتگو نشست.

در اين نمونه از حوادث، اگر چه رويدادها، گوناگونند. گروهى عزيز و گروهى ذليل مى باشند گاهى صلح و آرامش در پهنه جامعه حكومت مى كند و گاهى نبرد و جنگ. ولى در همه اين موارد بستر حوادث يكى است، هر چند نوزاد و رويدادها مختلف مى باشند.

2. گاهى تغيير و دگرگونى در جامعه حالت تطور و تنوع به خود مى گيرد به گونه اى كه نوار مرزى تاريخ عوض شده و بستر حوادث تغيير مى يابند، مثلا جامعه سرمايه دارى غير از جامعه سوسياليزم است هرگاه جامعه اى از فئودالى به شكل