پاى تكليف و بازخواست نيز گشوده خواهد شد.

البته پس از جمع آورى تصورات و سامان دهى آن ها در قالب مقدمات استدلال، حيطه اختيار آدمى پايان مى پذيرد و از آن پس دستگاه ادراكى به ننتيجه گيرى از مقدمات به دست آمده مى پردازد. اين جاست كه اگر مقدمات استدلال، به درستى سامان يافته باشد، نتيجه اى نيكو به بار مى آيد و اگر مقدمات استدلال، به هر دليل دچار سهو و خطايى گردد، به ناچار و ضرورةً، نتايج ناصحيح و ناصوابى به دست خواهد آمد. آرى، در اين مرحله اخهتيار آدمى از كف رفته است و نتايج مقدمات، در اختيار انسان نيست.از اين نظر، پديده استنتاج در اين مرحله به صورت جبرى رخ مى دهد و به همين لحاظ متعلق امر و نهى و تكليف نيز قرار نمى گيرد.

بنابراين در هضم علمى مطالب، بايد بين مرحله جمع آورى مواد اوليه و طبخ و آماده سازى آن، كه اعمالى اختيارى هستند; با مرحله نتيجه گيرى و استنتاج نتيجه از مقدمات كه پديده اى جبرى و غير اختيارى است، تمايز قايل شد.

از اين رو توصيه ى اكيد به همه ى حقيقت جويان آن است كه «روشمندانه و منطقى» به فحص و بحث بپردازند كه «نتيجه» تلاش آنان در گرو «متد و روش» علمى آنان است. بايد مواظب بود كه «راه علم و تحقيق» را از «راه مغالطه و خواهش و تقليد» جدا كرد، كه در اين صورت نتيجه پذيرفتنى و پسنديدنى است.

اكنون معمّاى بزرگ آن است كه آيا هر رهنوردى به مقصد مى رسد و آيا هر جوينده اى يابنده است؟ آيا هر حقيقت خواهى حقيقت ياب است؟

چه بسا پژوهنده تمام توان و تلاش خود را به كار ببندد، امّا به منزل مقصود