و مضارع و حال را بيان داشته; و نگارش سوم را نيز به بيست و چهار نمايش تقسيم كرده است.

آيين چهارم در «كلام و جمله» است.

آيين پنجم را در ده نمايش قرار داده و به بيان «پاره اى فوائد متفرّقه و توصيف آنچه كاتب و مترجم و صاحبان املا و مطالعه كنندگان كتب فارسى را محلّ حاجت و ضرورت بوده» مى پردازد.

در خاتمه نيز نكاتى را در روش كار خود در تدوين «قاموس المعارف» و نحوه يافتن كلمات در آن ارائه مى دهد(البته در آيين پنجم، ص 146 نيز اشاره اى به اين موضوع دارد).

در اين كتاب، در هر آيين(= فصل)، ابتدا موضوع آن را بر اساس قواعد زبان فارسى توضيح مى دهد و در صورت نياز، مطالب را معمولا به «بيان»، «دستور»، «نگارش» و يا «نمايش» تقسيم مى كند و براى تكميل توضيحات از عنوان «تتميم» يا «تتمّة» استفاده مى نمايد و نكات و تذكّرات را در قالب «تنبيه»، «غفلت» و «تبصره» مى آورد و زمانى كه بيش از يك تبصره باشد، براى جلوگيرى از تكرار، به جاى كلمه «تبصره»، «بينش» مى آورد. همچنين براى جلوگيرى از تكرار مطالب نيز به ديگر بخش ها (با ذكر شماره آيين و نمايش آن ها) ارجاع مى دهد.

در مواقعى نيز نظر انتقادى خود را بيان مى كند; مثلا در صفحه 43 معانى حرف الف را در چند بخش مى آورد، سپس مى گويد: «پوشيده نماند كه برگشتِ اكثرِ اين معانى به يكى است» و يا در صفحه 48 در خواصّ حرف ذال مى گويد: «بعضى گفته اند كه حرف ذال معجمه، گاهى به زاى هوّز تبديل يابد، همچو: گذاشتن و گزاشتن و پذيرفتن و پزيرفتن و مانند اين ها; و بطلان اين مطلب از تحقيق فوق روشن گرديده و معلوم شد كه اين ها بالتّمام از اصل با زاى هوّز بوده و از باب تبديل نيستند و اين مطلب مبنى بر تفريق لفظ و خطّ است» و نيز در صفحه 62 در توضيح «است» گويد: «است، ضمير اسنادى است چنانچه بعضى از ادبا گفته است: رستم، دلير است; و از تعريف ضمير روشن مى گردد كه اين، خطا است».

از نكاتى كه در بعضى قسمت هاى كتاب به چشم مى خورد، مى توان موارد زير را برشمرد:

ــ به كارگيرى صنايع ادبى همچون تشبيه، استعاره، كنايه و مثل در مقدّمه و گاهى در متن به عنوان مثال: ص38، «هيكل حروف مشهوره، لباس وجود پوشيده»، ص 105 «...پرواضح است كه اين تحقيق به مثل مشهور اكل از قفا بوده و از بيراهه آمدن است».

ــ مقايسه زبان عربى و فارسى: ص56 در تعداد حروف، ص76 در مفرد و جمع.

ــ نقل شعرهايى در موضوع دستور زبان فارسى براى توضيح مطالب:

ص39: هشت حرفند آن كه اندر فارسى نايد همى/تا نياموزى نباشى اندر...

ص47: آنان كه به فارسى سخن مى رانند/در معرض دال ذال را ننشانند...

و يا: در زبان فارسى فرق ميان دال و ذال/با تو گويم زان كه نزديك...

ــ استفاده از احاديث: ص39 سخن امام رضا(عليه السلام) در مورد حروف زبان فارسى و ص58 سخن حضرت رسول(صلى الله عليه وآله)در مورد ايرانيان.

ــ به كار بردن عبارات عربى: على هذا، على هذا القياس، من باب تسمية الملك باسم المالك، بعضا أو كلاّ،