جبر یا اختیار

کوتاه سخن آنکه: وسائل و مقدمات و اعطاء اختیار، در کارهای خیر و شر همه از خداست و اگر خدا وسائل فراهم نکرده بود هیچکس بعمل خیر یا شر قدرت نداشت، به نظر من آیاتی نظیر: وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ انسان/ 30 در این زمینه هستند گرچه ما قبل آنها در باره اختیار خیر است، یعنی: تا خدا زمینه فراهم نکند و مقدمات را جور نیاورد شما نمی‌توانید چیزی اراده بکنید.
در این مرحله، اراده بندگان بعد از اراده و مشیت خداست ولی در مرحله دوم مشیت خدا بعد از اراده بندگان است اگر آنها اراده خیر کنند خدا در آن هدایتشان خواهد کرد و اگر اراده شر کنند گمراهشان خواهد نمود، چنان که فرموده: فَلَمَّا زاغُوا أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ صف/ 5 چون منحرف شدند خدا قلوبشان را منحرف کرد در اینجا است که انسان در مقابل خیر، پاداش و در مقابل شر، کیفر می‌بیند که هر دو با اختیار خودش انجام می‌گیرد. از طرف دیگر کار خیر منسوب به خدا و انسان است زیرا خدا هم وسیله فراهم کرده و هم