خلاصه بيان- چون صورت ادراكى ما خواص عمومى ماده- انقسام عدم انطباق بزرگ بكوچك را ندارد مادى نيست- .

[چند اشكال از دانشمندان بر اين مقاله]

اشكال- [اول]

ممكن است در بيان گذشته خرده‌گيرى نموده- و بگوئيد گفته و مى‌گويند- اينست كه امور روحى خواص عمومى ماده را ندارند- نه آنكه قانون و قاعده ندارند- و يا آنكه امور روحى اصلا با ماده ارتباط ندارند- و يك ديوارى به بزرگى ديوار چين- بين روح و ماده موجود است- .

بلكه مطابق آخرين تحقيقى كه از طرف- فيلسوف بزرگ اسلامى صدر المتالهين بعمل آمده- و مورد قبول فلاسفه بعد از وى واقع شده- روح خود عاليترين محصول ماده است- يعنى مولود يك سلسله ترقى و تكامل ذاتى طبيعت است- و طبق نظريه اين دانشمند هيچگونه ديوارى- بين عالم طبيعت و ما وراء الطبيعه وجود ندارد- يعنى ممكنست يك موجود مادى در مراحل ترقى- و تكامل خود تبديل به موجود غير مادى شود- .

پس از بيان اين مقدمات مى‌گوييم- كه مسئله مورد اختلاف بين روحيون و ماديون اينست- كه آيا ادراكات روحى و همچنين خود روح- مجرد است يا مادى- و بعبارت روشن‌تر اختلاف در ماهيت- و چگونگى واقعيت اين امور است- و مطابق آنچه در مقاله اول بثبوت رسيد- تنها با اصول و موازين خاص فلسفى مى‌توان وجود شىء را- يا چگونگى وجود ماهيت آنرا اثبات كرد- و در هيچيك از چهار قسمتى كه در بالا تشريح شد- كه خلاصه‌اش از اين قرار است- 1-وجود ادراكات- 2-انجام يافتن يك سلسله عوامل خارجى- 3-انجام يافتن فعاليتهاى عصبى- 4-وجود يك سلسله قوانين روحى- اختلافى نيست- .

دانشمندان روحى از راه عدم انطباق خواص امور روحى- بر خواص عمومى ماده اثبات مى‌كنند- كه امور روحى همانها كه حضورا بانها آگاه هستيم- مادى نيست- پس نمى‌تواند بر فعاليتهاى عصبى منطبق شود- پس فعاليتهاى عصبى- مقدمه پيدايش يك سلسله امور غير مادى است- نه عين آنها- اما دانشمندان مادى بجاى آنكه باصل مطلب توجه كنند- و ثابت كنند