كه تأمل و تكلفى در آن نيست و از اين جهت اين حالت مظهر استجابت دعا ميباشد چنانچه آيه كريمه‌ أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ‌ بآن ناطق است و انزعاج حيوانات عجم درگاه عروض خوف و گريز ايشان در حال استيلاى وهم و هراس بحقيقت از اين قبيل است و لهذا طوايف مختلفه و امم متخالفه كه در هر عهد و اوان و در هر دين از اديان بوده‌اند خلاف در وجود مبدء از هيچ عاقلى مروى نيست بلكه محال خلاف احوال و اوصاف او است و فخر رازى از شخصى نقل كرده است كه در بعضى ازمنه خشكسال عظيم و قحط شديد بهم‌رسيد مردم از براى استسقاء بصحرا رفتند و دعا كردند و دعاى ايشان مستجاب نشد آن شخص گفت در آن وقت بسوى بعضى از كوهها رفتم آهويي را مشاهده كردم كه از شدت عطش بسوى غدير آبى ميدويد و چون بغدير رسيد آن را خشك ديد حيران شد و چند مرتبه بجانب آسمان نظر كرد سر را حركت داد ناگاه ابرى پديد آمد و آن قدر باريد كه غدير مملو گرديد و آهو آب خورد و سيراب گرديد و بر گرديد و صاحب رساله اخوان الصفا نقل كرده است كه مكرر ديده‌اند كه حيوانات در سالهاى خشك سال سر بسوى آسمان بلند ميكنند و طلب باران ميكنند از صيادى نقل كرده‌اند كه گفت گاو كوهى را ديدم كه بچه خود را شير ميداد من چون متوجه او شدم بچه را گذاشت و گريخت من بچه او را گرفتم چون نظر كرد بچه را بدست من ديد مضطرب شد و سر بسوى آسمان بلند كرد چنانچه گويا استغاثه بحق تعالى ميكند ناگاه گودالى پيش آمد من در آن گودال افتادم و بچه از دست من رها شد مادرش آمد و او را برد و آنچه از احاديث شريفه در اين باب وارد شده ذكر آنها در اين مقام مناسب نيست پس معلوم شد كه وجود مبدء در وضوح و ظهور بمرتبه ايست كه بر حيوانات عجم نيز مخفى نيست.

فصل دوم آنكه حقتعالى قديم و ازلى و ابديست‌

و عدم بر او محال است هميشه بوده است و خواهد بود زيرا كه اگر حادث باشد و عدم و فنا بر او روا باشد هرآينه محتاج بصانع ديگر خواهد بود و واجب الوجود و صانع عالم نخواهد بود و بايد دانست كه وجود او واجب است و لازم ذات اوست و محالست كه از او منفك شود و جميع ارباب ملل مختلفه اتفاق كرده‌اند بر آنكه او كامل من جميع الجهات است و عجز و نقص و فنا بر او محال است.

فصل سيم آنكه حقتعالى قادر مختار است‌

و هيچ ممكن از تحت قدرت او بيرون نيست و چنان نيست كه زياده بر آنچه آفريده است نتواند آفريد بلكه مصلحت در خلق اينها بوده و اگر خواهد اضعاف آنچه را آفريده است از آسمان‌