1- اگر اجتماعى نبود ...

هيچكس نمى‌تواند تاريخچه‌اى براى آغاز قانونگزارى در ميان بشر- بطور دقيق- تعيين كند، زيرا قانون مولود اجتماع و فرزند آن است، و اجتماع هم به صورت ساده نخستين به دوران پيش از تاريخ بازمى گردد، آن روز كه نه مورّخى بود، و نه اگر مورّخى پيدا ميشد وسيله‌اى براى ثبت رويدادها و حوادث تاريخى وجود نداشت، چه اينكه هنوز كسى از خواندن و نوشتن، و اينكه يك نى كوچك به نام قلم و يك مشت ماده سياهرنگ به نام مركب، و اشكال بى‌ارزشى شبيه جاى پاى مورچه آلوده‌اى روى يك صفحه سفيد، مى‌تواند سرنوشت انسان را عوض كند و قدرت دارد ديوار بزرگى ميان گذشته و آينده او به نام «دوران تاريخ» با آن همه عظمت و شكوهش ايجاد كند، اطلاعى نداشت.

و چون به معجزه خط، و نوشتن، آشنا نبود اسرار زندگى خود را براى هميشه با خود به خاك برد، و از جمله چيزهائى كه با خود به خاك برد تاريخچه پيدايش «اجتماع» و «قانون» بود.

همچنين در مورد اينكه چرا انسان روز نخست زندگى دسته‌جمعى را- با آن همه مشكلاتش- بر زندگى انفرادى ترجيح داد، و فلسفه اين كار در نظر او چه بوده؟ نيز اطلاع دقيقى در دست نيست، البته روى قرائن عقلى، در اين بحث، حدسهائى زده مى‌شود كه در جامعه‌شناسى مورد گفتگو واقع شده است‌ [1] ولى آنچه در اينجا بايد روى آن تكيه كنيم اين است كه راستى اگر امروز هم انسان به صورت انفرادى زندگى داشت و اثرى از زندگى دسته‌

[1]. در اين زمينه مشروحاً در كتاب «رهبران بزرگ»، سخن گفته‌ايم.