ما و هم كار خداست، امّا از دو نظر، و به دو ملاحظه.

زيرا ما در وجود خود دو نوع حركت مى‌يابيم. حركت دست لرزان پيرمرد و حركت دست ماشين نويس، كسى نمى‌تواند بگويد اين دو نوع حركت يكى است، زيرا مسلّماً حركت دست ماشين نويس، با اراده او صورت مى‌گيرد و حركت دست لرزان پيرمرد بدون اختيارش، حال كه به اين نكته توجّه كرديد مى‌گوييم.

كارهاى ارادى ما فعل خود ماست چون از روى اراده و اختيار و آزادى انجام مى‌دهيم و وجدان ما شاهد گوياى آن است و مانند حركات دست لرزان نيست. و كارهاى ما كار خداست چون آنچه مى‌كنيم با استفاده از آزادى است، همان آزادى كه خداوند به ما بخشيده و در هر لحظه بخواهد مى‌تواند از ما بگيرد.

پس اعمال ما هم كار اوست و هم كار ما، كار اوست چون او خواسته ما آزاد باشيم و به ميل خود يكى از دو طرف را انتخاب كنيم. بنابراين هر طرفى را انتخاب كنيم چيزى برخلاف خواسته او انجام نداده‌ايم.

و امّا كار ماست چون از ما سرزده، از روى اراده و اختيار و با كمال آزادى اگر خوب كرده‌ايم از اين آزادى حسن استفاده و اگر بد كرده‌ايم سوء استفاده نموده‌ايم و بنابراين مسئوليت اعمال ما بر دوش خود ماست.

دليل بر آزادى اراده‌

اكنون مى‌پرسيم آيا اگر كسى به جبريها تجاوز كند و آنها را زير شلّاق بگيرد از او شكايت نمى‌كنند و در صدد انتقام بر نمى‌آيند؟ مسلّماً مى‌كنند.

اگر راستى معتقد به جبر هستند چه فرقى است ميان «شلّاق» و «دست زننده»؟ همان طور كه از شلّاق در دادگاه شكايت نمى‌كنند از آن انسان هم نبايد شكايت كنند؟ چون هيچ كدام از خود اختيار ندارند.

اين تفاوت از كجاست؟ پيداست آنها هم قلباً اصل آزادى انسان را قبول دارند فقط با زبان جبرى هستند.